دستورالعمل برگههای ایمنی مواد (MSDS)

 

 

• تعریف

برگه اطلاعات ایمنی مواد عبارت است از یک برگه اطلاعاتی مکتوب در رابطه با مخاطرات ویژه یک ماده شیمیایی‌.

هر زمان که ماده‌ای وارد محیط کار یا سازمانی می‌گردد‌، می‌بایست MSDS آن نیز در آن محیط وجود داشته باشد‌، چنانچه چنین برگه‌ای در دسترس نباشد باید بلافاصله MSDS مربوطه را طی تماسی از شرکت تولید کننده تهیه نمود.

با توجه به قانون ایالتی (میشیگان‌) مبادله اطلاعات خطر‌، کلیه تولید‌کنندگان مواد شیمیایی از ۲۵ نوامبر ۱۹۸۵ مؤظف به تهیه MSDS مواد و ارائه آن به مصرف‌کنندگان مواد تولیدی گردیده‌اند‌، این برگه باید حاوی اطلاعاتی باشند که OSHA تعیین نموده است.

۲–‌ محتوای اطلاعات

بنا‌ به نظر OSHA‌، MSDS هر یک از مواد شیمیایی باید دارای ۱۲‌ دسته اطلاعات زیر به خلاصه‌ترین شکل ممکن باشند. البته OSHA طرح و فرم ثابتی را برای MSDS تعیین نکرده است‌، حتی اینکه این اطلاعات چگونه باید در هر یک از بخش‌های مختلف ارائه گردند. لذا اینطور به نظر می‌رسد که  MSDS تعیین شده توسط تولید‌کنندگان مواد‌شیمیایی از نظر اطلاعات دارای تفاوت‌هایی است و حتی MSDS مربوط به یک ماده در سازندگان مختلف متفاوت است.

اطلاعاتی را که OSHA برای MSDS الزامی معرفی کرده عبارتند از‌:

ماهیت شیمیایی ماده

خصوصیات فیزیکی

مخاطرات فیزیکی

مخاطرات از جنبه بهداشتی

راه یا راه‌های اصلی ورود ماده به بدن

مقادیر آستانه مجاز

سرطانزایی مواد

اقدامات احتیاطی در زمان حمل و استفاده

اقدامات کنترلی

کمک‌های اولیه و اقدامات لازم در زمان بروز فوریت‌ها

اطلاعات مربوط به اصلاحات انجام پذیرفته در  MSDS

اطلاعات مربوط به تولید کننده ماده شیمیایی

چنانچه MSDS فاقد اطلاعات کافی باشد، این از وظایف مصرف‌کننده است که طی تماسی با تولید‌کننده‌، نسخه جدید و کاملی را تهیه نماید. یکی از دلایلی که ممکن است یک برگه  MSDS‌فاقد اطلاعات کافی باشد، آن است که تاریخ تهیه برگه مربوطه به قبل از ۲۵ نوامبر ۱۹۸۵ باشد. لذا این احتمال وجود دارد که نسخه‌های دیگری از MSDS حاوی اطلاعات کافی و کامل وجود داشته باشد. با توجه به مسئله فوق باید تلاش شود که برای هر ماده آخرین نسخه از برگه‌های‌ MSDS تهیه گردد. ضمناً کلیه قسمت‌های MSDS باید تکمیل شده باشد. وجود کلماتی نظیر اینکه “‌اطلاعات فراهم نشده است‌” و “‌اطلاعات کافی موجود نیست‌” مورد قبول بوده، اما وجود قسمت خالی و بدون مطلب مورد پذیرش نیست.

این از وظایف کارفرما یا مصرف کننده است که تکمیل بودن MSDS را بررسی نموده و از قابل پذیرش بودن آن اطمینان حاصل نماید، بنابراین مصرف کننده باید کلیه MSDS های دریافتی را ارزیابی و از درست و به روز بودن آن اطلاعات مطمئن گردد.

استاندارد مبادله اطلاعات خطر (HCS) وظایف و مسئولیت‌هایی را در رابطه با MSDS آنها تعیین نموده است:

– تولید‌کنندگان باید MSDS لازم را جهت کلیه دریافت‌کنندگان مواد شیمیایی فراهم نمایند.

-از وظایف کارفرمایان است که MSDS مواد مصرفی را تهیه و به کارگران نحوه تفسیر آن را بیاموزند.

– MSDS‌هر یک از مواد‌شیمیاییمواد‌شیمیایی موجود در محیط کار باید بلافاصله تهیه گردد.

-از وظایف کارگران است که MSDS کلیه مواد شیمیایی را که مورد استفاده قرار می‌دهند مطالعه نموده و درک نمایند.

۳– نگهداری و ذخیره

از جمله موضوعاتی که در رابطه با MSDS باید مورد توجه قرار گیرد‌، چگونگی نگهداری و ذخیره کردن MSDS هاست. بر‌اساس مقررات مربوطه این برگه‌ها باید به شکل سیستماتیک و روشی مشخص نگهداری گردند.

MSDS‌ها را می‌توان به صورت کتابچه در فایل، گنجه و یا به صورت رایانه‌ای نگهداری کرد. البته تنها نکته‌ای که باید به آن توجه نمود آن است که استفاده از هر یک از روش‌های نگهداری باید به گونه‌ای باشد که کارکنان به سادگی و به سهولت بتوانند از MSDS استفاده نمایند.

۴-مواد شیمیایی تولیدی

تحت شرایط خاصی ممکن است در محیط کار شما محصولاتی تهیه گردند‌، در چنین شرایطی شما خود تولید کننده محسوب گردیده و می‌بایست MSDS مواد شیمیایی تولیدی را تهیه نمائید.

استاندارد مبادله اطلاعات خطر OSHA می‌گوید در صورتی که طی فرآیندهای انجام کار در یک محیط ماده‌ای تولید گردد که احتمال تماس کارگر با آن وجود داشته باشد‌، در چنین شرایطی کارفرما خود یک تولید‌کننده محسوب می‌گردد. البته باید خاطر نشان کرد که موادی که طی فعالیت‌های پژوهشی در آزمایشگاه‌ها پدید آمده و محصولات جدیدی تولید یا ترکیبات جدیدی ساخته می‌شوند از این قائده مستثنی هستند‌. در‌خصوص مورد اول مثلاً در محیطی که جوشکاری انجام می‌شود و طی این فرآیند دمه‌های فلزی ناشی از جوشکاری تولید می‌گردند که خطراتی را بواسطه تماس با آن به همراه دارند‌، از نظر فنی شما به عنوان تولید کننده این دمه‌های فلزی باید خود MSDS مربوطه را برای دمه‌های فلزی تهیه نمایید و نیاز به MSDS را در محیط برطرف نمائید. بر‌اساس مقررات مبادله اطلاعات خطر‌، کارفرمایان مؤظف و مسئول هستند تا کارکنان خود را از کلیه خطرات مواد شیمیایی که در محیط کار آنها وجود دارد محافظت نمایند، حتی آن دسته از موادی که توسط پیمانکاران و مقاطعه‌‌کاران وارد محیط کار می‌گردند. (البته جزء مواردی که از قائده برچسب‌گذاری مستثنی هستند). به عبارت دیگر کارفرما مؤظف است MSDS کلیه مواد شیمیایی را که خریداری می‌شود‌، در محیط تولید می‌گردد یا توسط پیمانکاران و کارگران وارد محیط می‌گردد را تأمین نماید.

لازم به ذکر است که ظاهر این موضوع پیچیده‌تر از شرایط واقعی به نظر می‌رسد، در عمل کارفرما بهتر است لیست کاملی از موادی را که پیمانکاران به محیط وارد خواهند نمود پیش از ورود تهیه نماید، همچنین کارگران را از ورود مواد شیمیایی پیش از کسب اجازه از مدیر و سرپرست مربوطه ممنوع نماید.

۵-دسترسی کارگران به MSDS

کلیه کارکنان حق دارند که نسخه‌ای از MSDS و لیستی از مواد شیمیایی خطرناکی که در محیط کار با آنها روبرو هستند را در اختیار داشته باشند. راه‌های مختلفی جهت تهیه MSDS از طریق بانک‌های اطلاعاتی وجود دارند. جهت تسهیل در فهم MSDS در ادامه به توضیح اجزاء و واژه‌های خلاصه پرداخته می‌شود.

۶-اطلاعات مربوط به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی:

نقطه جوش‌: درجه حرارتی است که در آن ماده به جوش می‌آید‌، در مواد مخلوط‌، نقطه جوش ممکن است متغیر باشد‌.

فشار بخار‌: بیانگر آن است که ماده تا چه مقدار بخار تولید می‌کند‌، ماده‌ای با فشار بخار بالا نشان دهنده آن است که آن ماده به آسانی بخار خواهد شد.

دانسیته بخار‌: بیانگر آن است که بخار آن ماده تا چه اندازه سنگین‌تر یا سبک‌تر از هوای هم حجم خود است‌، ماده‌ای با دانسیته بخار بالا نشانگر آن است که بخار ماده تمایل به جمع شدن در ته مخزن یا ظرف دارد.

حلالیت در آب‌: گویای قابلیت حل شدن ماده در آب است‌، حلالیت معمولاً به شکل عددی و درصد وزنی بیان می‌شود‌، حلالیت ممکن است همچنین به اشکال زیر معرفی گردد:

۱-ناچیز‌، غیر قابل توجه (حلالیت کمتر از یک دهم درصد)

۲-کم (حلالیت بین یک دهم تا یک درصد)

۳- متوسط (حلالیت بین یک تا ده درصد)

۴-قابل ملاحظه (حلالیت بیش از ده درصد)

۵-کاملاً قابل حل (تمام حل شونده)

وزن مخصوص‌: بیانگر آن است که مایع چه مقدار از آب سبک‌تر یا سنگین‌تر است:

۱-معادل یک (هم‌وزن آب)

۲-بالای یک (سنگین‌تر از آب)

۳-کمتر از یک (سبک‌تر از آب)

میزان تبخیر‌: باید تلاش نمود که در زمان تفسیر اطلاعات مربوطه به میزان تبخیر محتاط باشید‌، دو روش عمومی برای تعیین عدد یا میزان فوق مورد استفاده قرار می‌گیرد:

استفاده از اتیل اتر‌: برای تعیین میزان تبخیر حلال‌هایی که بسیار فرار هستند‌، در این حالت مقادیر بالای یک نشان دهنده آن است که سرعت تبخیر ماده بیشتر از اتر است.

استفاده از بوتیل استات‌: این ماده روش استاندارد برای حلال‌هایی با خاصیت فراریت اتر است و مقادیر بیش از یک نشان دهنده قابلیت تبخیر به میزانی بیش از بوتیل استات است.

نقطه ذوب‌: نقطه یا درجه حرارتی است که یک ماده جامد در آن حرارت ذوب می‌گردد.

شکل ظاهری و رنگ‌: توضیح ارائه شده در MSDS معمولاً کافی و نیازی به توضیح ندارد.

۷-اطلاعات مربوط به خطر حریق و انفجار

اطلاعات این بخش با هدف کمک به خواننده در موارد اضطراری تهیه و تنظیم شده است‌، لازم است به چگونگی تفسیر اطلاعات دقت کافی مبذول گردد تا به درستی و به سرعت مورد استفاده قرار گیرد‌:

نقطه اشتعال‌: این عدد نشان دهنده درجه حرارتی است که در آن یک ماده خواهد سوخت‌، دو روش جهت تعیین نقطه اشتعال وجود دارد (روش‌Close Cup، Open Cup‌) که همواره باید روش تعیین نقطه اشتعال مشخص گردد.

حدود اشتعال‌: این مقدار محدوده‌ای از غلظت گاز یا بخار (‌درصد حجمی ماده در هوا‌) را که در صورت مواجهه با منبع شعله خواهد سوخت و یا منفجر خواهد شد را در اختیار قرار می‌دهد. حد بالای انفجار (UEL‌) و حد پائین انفجار (LEL‌) در اینجا ارائه می‌گردد.

ماده خاموش‌کننده‌: اطلاعات مربوط به وسیله مناسب برای خاموش کردن حریق ماده مورد نظر را معرفی می‌کند.

روش‌های اختصاصی مبارزه با آتش‌: لیستی از اقدامات اختصاصی شامل وسایل حفاظت فردی و روش‌های اختصاصی را بیان می‌نماید.

خطر انفجار یا حریق غیر‌معمول‌: لیستی از هر گونه موارد خاص که ممکن است در زمان اطفاء حریق بروز نماید را ارائه می‌کند‌، به عنوان مثال در اینجا از عبارت‌های‌: بی‌نهایت قابل اشتعال‌، ماده واکنش پذیر با آب‌، بخارات سنگین‌تر از هوا و … استفاده می‌شود.

۸-اطلاعات مربوط به واکنش‌پذیری مواد:

این اطلاعات به مصرف‌کننده مواد کمک می‌کند تا مواد را به درستی انبار و نگهداری نماید. (‌در انتخاب روش صحیح انبارداری کمک می‌کند‌) این بخش باید اطلاعاتی را در رابطه با پایداری و واکنش‌پذیری مواد فراهم کرده و دیگر موادی را که در زمان حمل مواد مورد نظر باید از آنها اجتناب نمود ذکر کند‌:

پایداری و ثبات مواد‌: بیانگر آن است که یک ماده با چه سهولتی ممکن است به خودی خود واکنشی را آغاز کند و تحت چه شرایطی چنین اتفاقی احتمالاً به وقوع خواهد پیوست.

ناسازگاری‌: موادی که باید از تماس آنها با ماده مورد نظر جلوگیری نمود را معرفی می‌نماید.

محصولات فرعی و تجزیه مخاطره‌آمیز‌: موادی را که در نتیجه سوختن‌، اکسید شدن یا حرارت دیدن به وجود می‌آیند را در اختیار قرار می‌دهد.

پلیمریزاسیون خطرناک‌: غالباً با به کارگیری (بله یا خیر‌) وجود یا عدم وجود امکان پلیمریزاسیون ماده را تعیین می‌کند‌، چنانچه جواب مثبت باشد شرایطی را که تحت آن چنین واکنشی انجام خواهد پذیرفت قید می‌گردد.

۹-مخاطرات از جنبه بهداشتی‌:

این بخش اطلاعات وابسته به بهداشت و سلامت و اثرات ناشی از تماس با ماده شیمیایی را ارائه می‌نماید.

راه ورود‌: این قسمت مهم‌ترین راه‌های ورود مواد شیمیایی به بدن را معرفی می‌نماید‌.

همچنین راه‌هایی که ممکن است تحت شرایط خاص‌، مواد شیمیایی وارد بدن گردند را پیش‌بینی می‌نماید. منظور از شرایط خاص (اضطراری‌) مواردی است که تماس با ماده شیمیایی در نتیجه وقوع یک حادثه اتفاق می‌افتد مثلاً انفجار مخزن‌، ترکیدن لوله‌، استنشاق تصادفی‌، بلعیدن وغیره.

۱۰-مخاطرات بهداشتی‌:

اثرات بالقوه بهداشتی را در نتیجه تماس با ماده معرفی و حاد یا مزمن بودن اثرات را مشخص می‌نماید. اثرات حاد اثراتی هستند که در نتیجه مواجهه نسبتاً کوتاه مدت با مقادیر زیادی از یک ماده روی می‌دهند و اثرات مزمن عبارت از آن دسته اثراتی هستند که در نتیجه مواجهه مداوم با مقادیر اندکی از یک ماده پس از گذشت ماه‌ها و یا گاها سال‌ها از سپری شدن زمان تماس اولیه بروز می‌کند‌:

سرطانزایی‌: سرطانزا بودن یا نبودن ماده را مشخص می‌کند. در صورتی یک ماده سرطانزا قلمداد می‌گردد که توسط OSHA یا آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (گزارش سالیانه در زمینه سرطان یا برنامه ملی سم‌شناسی‌) سرطانزا معرفی شده باشد.

علائم و نشانه‌های تماس‌: عمومی‌ترین نشانه‌های تماس با ماده شیمیایی در این بخش آورده می‌شود‌، واکنش‌های حساسیتی خاص‌، ندرتا لیست می‌گردند.

روش‌های کمک‌های اولیه‌: در اغلب موارد گویا است. لازم به یادآوریست که این بخش تنها به کمک‌های اولیه اختصاص دارد و معمولاً برای اجرای آن باید از افراد و تیم پزشکی آموزش دیده کمک گرفت.

۱۱-اقدامات کنترلی

در اینجا لیست وسایل حفاظت فردی برای استفاده‌، نوع تهویه و تدابیر احتیاطی لازم آورده شده است.

حفاظت از دستگاه تنفس‌: نوع وسیله تنفسی که باید مورد استفاده قرار گیرد را تعیین می‌کند.

تهویه: نوع روش تهویه‌ای که باید مورد استفاده قرار گیرد پیشنهاد می‌گردد.

دستکش حفاظتی‌: جنس دستکش مناسب برای کار با ماده شیمیایی مورد نظر ارائه می‌گردد.

حفاظ چشم‌: نوع حفاظ چشم را معرفی می‌کند.

دیگر البسه و لوازم حفاظتی‌: شرایطی را که لباس ویژه یا تجهیزات حفاظتی خاص مورد نیاز است و همچنین نوع آن را معرفی می‌نماید.

اقدامات مربوط به تعمیر، نگهداری و اقدامات بهداشتی‌: اقدامات لازم در زمان کار با ماده را همچون اقدامات بهداشت فردی و شستشوی دست‌ها و غیره را معرفی می‌نماید.

 

مهندس مصطفی کاظمی طالخونچه، کارشناس آتش‌نشانی

Kazemimostafa2012@Gmail.com

مدیرعامل شرکت امداد نجات فر آتش پاد