سیستم های مدیریت ایمنی، ابزارهای ممیزی و قابلیت اعتماد و اطمینان ممیزی

سیستم های مدیریت ایمنی، ابزارهای ممیزی و قابلیت اعتماد و اطمینان ممیزی

محمود صامتی، عضوهیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد

 

چکیده

ممیزی ایمنی روشی سیستماتیک و همه جانبه برای بررسی و ارزیابی سیستم مدیریت ایمنی یک شرکت است. ممیزی باید میزان موفقیت سیستم مدیریت ایمنی در تمامی فعالیت های موجود را مورد بررسی قرار دهد و این اطمینان را به وجود آورد که کنترل خطرات بالقوه جانی و مالی مطابق اهداف سازمانی صورت می گیرد. دو وظیفه مهم ممیزی، بررسی میزان انطباق شرایط موجود با الزامات قانونی و میزان اعتبار، درستی و اثربخشی انواع روش های کنترلی موجود است. ممیزی ایمنی بخشی از سیستم مدیریت ایمنی است که فرآیند آن مشابه سیستم مدیریت زیست محیطی و حتی مدیریت کیفیت است. ابزارهای ممیزی ایمنی، شامل روش های گوناگونی است که اغلب به کمک انواع چک لیست ها به مورد اجرا در می آید. این روش ها به تنهایی نمی توانند ما را از اعتبار و اطمینان  نتایج ممیزی  مطمئن کنند. در این میان نقش ممیز به لحاظ تخصصی از ابزار ممیزی مهم تر است و بیشترین نقش را در افزایش قابلیت اعتبار و اطمینان ممیزی دارد.

 

تنوری های مطرح در ارتباط با حوادث

مهمترین هدف سیستم مدیریت ایمنی، حفظ و ارتقای شرایط ایمنی و بهداشتی در محیط کار است. آگاهی از اینکه حوادث و وقایع چرا و چگونه اتفاق می افتند، به طراحی عملیات پیشگیری در محل کار کمک می کند.

در ابتدا وقوع حوادث و وقایع به قضا و قدر نسبت داده می شد؛ بنابراین کوچکترین انگیزه ای برای پیشگیری از آنها وجود نداشت. در ابتدای قرن بیستم متخصصین ایمنی بر این  عقیده بودند که شرایط ناامن، دلیل ریشه ای بروز حوادث است. در این ارتباط متخصصین ایمنی از طریق تغییر شرایط فیزیکی، نصب گارد بر روی ماشین ها و انجام بازرسی ها و … اقدام به پیشگیری از حوادث کردند. هنریچ در سال ۱۹۳۱ اولین کسی است که در ارتباط با پیشگیری از حوادث صنعتی تئوری علل چندگانه^۱ را ارایه داد و بر اساس آن آن حادثه را ترکیبی از رویدادهای موجد حادثه می دانست. وی دلیل عمده حوادث را اعمال ناامن عنوان نمود و تحول بزرگی را به وجوا آورد. بنابراین توجه به عامل انسانی در برنامه کنترل حوادث بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

پترسون^۲ در سال ۱۹۸۸ تئوری سببی^۳ را مطرح کرد. این تئوری عمل ناامن وشرایط ناامن را ناشی از ضعف  سیستم مدیریت سازمان می داند و علل اصلی حوادث را در اشتباهات ساختاری سیستم مدیریت سازمان جستجو می کند. از دیدگاه پترسون، مدیریت ارشد سازمان مسوول ایجاد سیستمی است که بتواند به طور موثر کنترل خطرات  را در عملیات سازمان بر عهده بگیرد.

دو دانشمند بنام راسموسن و جانسن^۴ در سال ۱۹۸۴سه سطح بروز اشتباه را در انسان یادآور شدند که به صورت عمدی یا غیر عمدی رخ می دهند. این سه سطح عبارتند است از

• مهارت
• قانون
• دانش و آگاهی

 

مطابق این مدل به راحتی می توان تفاوت ریشه ای انواع خطا و اشتباه را در انسان ها تشریح کرد. بنابراین لازمه بروز خطا، فقط اشتباه فرد حادثه دیده نیست بلکه این خطا قبلا توسط سازمان و در ایجاد سیستم و ساختار آن به وجود آمده است.

این تئوری ها مشخص می نمایند که برای پیشگیری از حوادث و ارتقای ایمنی  نیازمند ایجاد سیستم مدیریت ایمنی هستیم. نکته مهم این است که ایجاد یک سیستم ایمنی به تنهایی کافی نیست، بلکه می بایست مکانیسم هایی برای سنجش اثربخشی اقدامات صورت گرفته در سازمان درنظر گرفته شود. در این ارتباط، ممیزی ایمنی و میزان اعتماد و اطمینان از ممیزی ونتایج آن مطرح می شود.

 

ممیزی^۵

مطابق استاندارد ۱-۱۰۰۱۱ سازمان بین اللملی استاندارد، ممیزی اینچنین ارزیابی سیستماتیک و مستقلی تعریف شده برای تعیین این موضوع که آیا کلیه فعالیت های شرکت متناسب با الزامات سیستم مدیریت آن شرکت است؟ و اینکه این ترتیبات آیا به طور موثر اجرا شده اند و برای رسیدن به اهداف سازمانی مناسب می باشند؟

سازمان HSE انگلستان، ممیزی ایمنی و بهداشتی را فرآیندی سازمان یافته برای جمع آوری اطلاعات در ارتباط با کارایی یا اثربخشی، سودمندی و اعتماد از سیستم مدیریت ایمنی و بهداشتی بیان می کند و همچنین ارایه طرح هایی اصلاحی در این رابطه را مهم می داند. بنابراین ممیزی، با اطلاع از اثربخشی  طرح های اجرا شده می تواند فرآیند ارزیابی را پشتیبانی کند و اجزای سیستم های مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه ای را تکمیل کند. علاوه بر این در ممیزی لازم است اثربخشی ترتیبات مدیریتی و سیستم های کنترل خطر به دقت مشخص گردد. بازنگری فرآیندی است که باعث داوری از نظر درستی در روش های اجرایی خواهد شد و  درباره واکنش های ضروری مورد نیاز و وجود محدودیت ها بحث خواهد کرد. بازنگری باید تاثیر خود را در رسیدن به اهداف ایمنی و بهداشت حرفه ای بگذارد. اطلاعات مورد نیاز برای بازنگری، به طور عمده از ارزیابی سیستم مدیریت ایمنی و ممیزی آن به دست می آید؛ به این ترتیب که در ارزیابی، خروجی سیستم ایمنی به دست می آید و در ممیزی، نحوه انجام فعالیت های ایمنی انجام شده را تعریف خواهیم کرد. همچنین مشخص خواهیم کرد که آیا به مسایل مختلف توجه کافی شده است.

به این ترتیب ممیز سیستم مدیریت ایمنی باید از تجربه و توانایی کافی برای تشخیص، اندازه گیری و ارزشیابی مسایل و مشکلات ایمنی و بهداشتی سازمان دارا باشد تا اطمینان از ممیزی به وجود آید. باید به این نکته هم توجه داشت که در یک ممیزی مسایل مهم و جدی سازمان مورد تشخیص و ارزیابی قرار می گیرد، ولی تمام مشکلات موجود حل و فصل نخواهد شد.

 

مراحل ممیزی ایمنی

ممیزی ایمنی در سه مرحله انجام می شود:

۱- مرحله مقدماتی

۲- مرحله کاری

۳- مرحله پیگیری

 

به هرحال بسته به اندازه سازمان و نوع خطرات موجود، جزییات هر مرحله مشخص می شود.

در مرحله «مقدماتی» وسعت ممیزی مشخص می شود برای مثال آیا تمام اجزای سیستم مدیریت ایمنی مورد بررسی قرار گرفته و یا بخشی از آن مورد ممیزی قرار می گیرد؟ سوالات مورد نیاز در این بخش به منظور بهبود سیستم ایمنی و مستندات مربوطه مطرح می گردد. اطلاعات مورد نیاز در این بخش، ساختار سازمان و افراد مشغول به کار در آن می باشد.

در مرحله «کاری»، افرادی که در ممیزی شرکت می کنند اهداف، روش ها و مراحل آن را بیان می کنند. این مراحل به بخش های زیر تقسیم می شود:

• آگاهی از سیستم مدیریت
• ارزیابی از نقاط ضعف و قدرت
• جمع بندی اطلاعات ممیزی
• ارزیابی اطلاعات
• ارایه گزارش ممیزی

در مرحله «پیگیری»، تیم ممیزی گزارش مقدماتی را مورد بحث و تبادل نظر قرار می دهد. هدف از این بازنگری، اطمینان از وضوح، دقت و اختصار گزارش نهایی است.  همچین در طرح عملیاتی باید مشخص شود که چه کاری باید انجام شود، افراد چه مسوولیت هایی دارند و این وظایف باید در چه زمانی انجام شوند.

 

ابزارهای ممیزی

نخستین ابزاری که در ممیزی سیستم های ایمنی مورد استفاده قرار می گیرد، چک لیست ها هستند که به طور معمول در قالب دو گزینه ای با جواب بله و خیر تهیه می شوند و گاه سوالاتی با پاسخ های کیفی در آنها گنجانده می شود. این ابزارها بسیار گسترش یافته اند و از جمله آنها می توان به چهار روش زیر اشاره نمود.

 

۱- روش دایکمبر و اسپارتز^۶ ۱۹۷۰

این روش برای ارزیابی اقدامات صورت گرفته برای کنترل حوادث صنعتی مورد استفاده قرار می گیرد. سه قسمت قابل ملاحظه در این روش عبارتند از:

• استاندارد فعالیت
• شکل سنجش
• خلاصه ای از محاسبات نمره نهایی (با درجه بندی ضعیف، متوسط، خوب و عالی)

نکته مهم این  است که  این روش، برای ارزیابی فعالیت مناسب است نه نتایج اجرایی آن.

 

۲- درجه بندی بین المللی ایمنی^۷

این روش در واقع تعدادی سوال کوتاه را بیان می کند که ممیز به آن پاسخ  بله یا خیر می دهد.

 

۳- برنامه دستیابی به مدیریت ایمنی^۸

این روش برای اولین بار در سال ۱۹۹۴در استرالیا به کار گرفته شد و به عنوان نقشه ایمنی نیز از آن یاد می شود.

در این روش سه سطح از گواهی براساس نتایج به دست آمده از ممیزی ارایه می شود که عبارتند از:

• سطح ابتدایی شامل قوانین اساسی و مورد نیاز؛
• سطح انتقال شامل میزان گسترش فرهنگ ایمنی و نتایج مهم از انجام ایمنی؛
• سطح پیشرفته شامل نحوه اجرای عملیات سیستم به صورتی که حداکثر منافع از سیستم مدیریت ایمنی حاصل شود.

 

۴- ارزیابی کاملایمنی وبهداشت (CHASE^۹)  

این روش برای ممیزی عمومی سیستم های مدیریت ایمنی و بهداشتی کاربرد دارد و در سطحی وسیع در صنایع و در دانشگاه های انگلستان مورد توجه قرار گرفته است و در دو سطح برای سازمان های کوچک و متوسط و همچنین برای سازمان های بزرگ با بیش از صد نفر پرسنل به مورد اجرا در می آید.

ممیزی یک روش به نسبت جدید در زمینه ایمنی است و شخصی که ممیزی ایمنی را انجام می دهد باید مهارت های لازم ممیزی به همراه  دانش  کافی  و تخصص لازم در زمینه ایمنی و بهداشت حرفه ای را کسب کرده باشد.

 

اعتماد و اطمینان از ممیزی^۱۰

ابزارهای مورد استفاده در ممیزی سیستم های ایمنی اختلافاتی را با هم دارند. مشترکات روش های ممیزی، روش امتیازدهی آنها می باشد که ساختار مناسب را برای ممیزی به همراه می آورند. اطمینان از ممیزی به طور کلی ناشی از دو مورد زیر است:

• روش  ممیزی
• فرد ممیز

تجربه ممیز و دانش وی در زمینه ایمنی و بهداشت، یکی از شرایط لازم برای قابل اعتماد بودن ممیزی و نتایج آن است. در شرایط ایده ال نتایج ممیزی سطح واقعی فعالیت های ایمنی یک سازمان را بیان می کند و در عمل دانش ممیز در زمینه قوانین ایمنی و تجربه وی در رابطه با شرایط مناسب ایمنی دارای اهمیت ویژه است.

ساختار مناسب روش ممیزی می تواند باعث بهبود میزان اطمینان از ممیزی و نتایج آن شود؛ ولی به هر حال ابزارها و روش های ممیزی نمی توانند به تنهایی باعث اطمینان از ممیزی شوند.

کشورهای توسعه یافته از نظر ایمنی، دارای ساختارهای مناسب می باشند. به این معنی که سازمان های مسوول در زمینه ایمنی و بهداشت حرفه ای چه به لحاظ فرهنگی و چه به لحاظ علمی و تحقیقاتی و همچنین وضع قوانین لازم، ساختارهای مناسب را ایجاد کرده اند و می توانند شرایط بهتری را برای استقرار سیستم های ایمنی و بهداشتی و همچنین اطمینان از ممیزی و نتایج آن به وجود  آورند.

 

نتیجه و بحث

مطابق تئوری های مطرح در رابطه با بروز حوادث صنعتی، وجود نقص در سیستم مدیریت یک سازمان زمینه ساز بروز حوادث است. لذا به منظور حفظ و ارتقای سطح ایمنی و بهداشتی در  یک سازمان از سیستم مدیریت ایمنی استفاده می شود. از آنجا که ممیزی با استفاده از انواع پرسشنامه ها با روش ها و افراد مختلف انجام می شود، این سوال مطرح می شود که میزان اطمینان از ممیزی و نتایج آن به چه عواملی بستگی دارد. در این میان عواملی همچون ساختار مدیریتی سازمان، میزان تاثیر و نفوذ فرهنگی و همچنین ساختارهای اجتماعی و علمی در این میان مطرح می باشند. اما دو عامل ممیز با تجربه و آگاه و روش ممیزی مناسب، بیشترین تاثیر را در ایجاد اطمینان از ممیزی و نتایج آن دارند. لازم به ذکر است که با یک ممیزی تمام مسایل و مشکلات موجود مشخص و برطرف نخواهد شد.

با اندکی توجه به شرایط ممیزی سیستم های ایمنی و بهداشت حرفه ای در کشورمان و اندکی تامل به نبود شرایط و زیرساخت های لازم چه به لحاظ فرهنگی و چه به لحاظ علمی و تشکیلاتی، استفاده از افراد متخصص در زمینه ایمنی و بهداشت حرفه ای در مراحل ممیزی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ زیرا که بیشترین تاثیر را در اعتماد و اطمینان از ممیزی خواهد داشت و این امر باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

 

منابع

۱- Accident facts,1997. National Safety Council, 1121 spring lake drive, Itasca,IL 60143,USA.

۲- Booth, & Lee,1995, The role of human and culture in safety management,Journal of Occupational Accident13, pp,255-270.

۳- BS 8800, 1996, Guide to health and safety management systems,British Standards, 40pp.

۴- Byrom,1994, The assessment of system using an auditing approach.Report  EUR 15743 EN, joint research center .Italy, pp. 150-156.

۵- Denton.1982,Safety management Improving performan, McGrraw- Hill Book Company, New York, 304 pp.

۶- Diekemper & Sparts, 1970, A quantitative and qualitative management of industrial safety activity, ASSE journal. Pp,12-19.

۷- Arto Kuusisto , 2000, Safety management systems,Technical Research Center of Finland.

 

***

 

۱- Domino Theory

۲- Peterson

۳- Causation Theory

۴- Rasmussen & Jensen

۵- Audit

۶- D&S method

۷- International Safety Rating System  ISRS 1978

۸- Safety Management Achievement Program

۹- Complete Health and Safety Evaluation

۱۰- Reliability of auditing