سوانح هوایی کالاهای خطرناک

سوانح هوایی کالاهای خطرناک

کالاهای خطرناک مرتباً در پروازهای مسافری و باری با هواپیما حمل‌ونقل می‌شوند. نوع کالاهایی که مجوز جابجایی دارند و نحوه جابجایی آنها در سند شماره ۹۲۸۴ ایکائو به نام توصیه‌های فنی برای جابجایی ایمن کالاهای خطرناک از طریق هوا توضیح داده شده است و طبق مفاد انکس ۱۸ تمام کشورهای عضو ملزوم به رعایت آن هستند. عنوان انکس ۱۸، “‌حمل‌ونقل ایمن کالاهای خطرناک از طریق هوا” است. برای جزئیات کامل‌تر درخصوص حمل‌ونقل کالاهای خطرناک باید به قسمت “توصیه‌های فنی” مراجعه کرد.

طبق مفاد مندرج در این توصیه‌های فنی، حمل‌ونقل هوایی چند نمونه کالای خطرناک که خطر حمل‌ونقل آنها فوق‌العاده بالا است، در هر شرایطی ممنوع است. کالاهایی که خطرات کمتری دارند، اگر چه در حالت عادی حمل‌ونقل آنها از طریق هوا ممنوع است، ولی تحت عنوان “معافیت” می‌تواند از طریق هوا جابجا شود، البته فقط تأیید تمام کشورهایی که در چرخه حمل‌ونقل آن کالا دخیل هستند (مثل کشور تولیدکننده یا مبدأ، کشوری که کالا را حمل‌ونقل می‌کند، کشور مقصد و کشوری که پرواز حامل کالاهای خطرناک از فراز خاک آن عبور می‌کند). از میان آن دسته از کالاهایی که معمولاً مجوز حمل‌ونقل از طریق هوا دارند. فقط آنهایی که خطرات نسبتاً کمتری دارند را می‌توان با پروازهای مسافری جابجا کرد و کالاهای فوق‌العاده خطرناک فقط باید با هواپیماهای باری جابجا شوند.

۱ – تعریف کالاهای خطرناک

۱-۱- کالای خطرناک به کالایی گفته می‌شود که درصورت حمل‌ونقل از طریق هوا؛ جان، مال و ایمنی را به شدت تهدید کند. این کالاها برای حمل‌ونقل از طریق هوا، با لحاظ‌کردن توصیه‌های فنی، به ۹ دسته یا گروه طبقه‌بندی شده‌اند که عبارتند از:

گروه ۱ – مواد منفجره

گروه ۲ – گازها: مثل گازهای فشرده، مایع و گازهای که تحت فشار یا دمای پایین حمل می‌شوند.

گروه ۳ – مایعات قابل‌اشتعال

گروه ۴ – جامدات قابل‌اشتعال: مثل موادی که قابلیت احتراق خودبه‌خودی دارند و یا موادی که در مجاورت آب، گازهای قابل‌اشتعال از خود ساطع می‌کنند.

گروه ۵ – مواد اکسیدشونده مثل پروکسید آلی (یا آب اکسیژنه آلی)

گروه ۶ – مواد سمی و عفونی

گروه ۷ – مواد رادیواکتیو

گروه ۸ – مواد فرساینده یا خورنده

گروه ۹ – کالاهای خطرناک متفرقه: این دسته شامل موادی است که درصورت حمل‌ونقل از طریق هوا، خطری غیر از خطراتی که در گروه‌های قبل به آنها اشاره شد، به وجود می‌آورد. مثل: مواد مغناطیسی، استالدئید آمونیاک و دانه‌های پلی‌استایرن قابل‌انبساط
[auth]
توجه: نحوه دسته‌بندی و ترتیب این گروه‌ها ربطی به درجه خطرناک‌بودن آنها ندارد. (یعنی قرارگرفتن مواد منفجره در گروه یک، به منزله خطرناک‌تر بودن آن از بقیه گروه‌ها نیست.)

۱-۲- در بعضی از این گروه‌ها، کالاهای خطرناک به زیرگروه‌های دیگری تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی به صورت شماره گروه اصلی، نقطه و شماره زیرگروه بیان می‌شود؛ مثل ۱۰۶٫ در این صورت منظور فقط زیرگروه است نه گروه اصلی؛ مثلاً زیرگروه ۲۰۵ یعنی گروه ۵ نه‌، زیرگروه ۲ (‌طرز خواندن این اعداد از راست به چپ است. مثلاً ۵ نقطه ۲‌)

۲- چگونگی اعلام و اطلاع‌رسانی خطراتی که کالاهای خطرناک ایجاد می‌کنند.

۲-۱- در سند مربوط به “‌توصیه‌های فنی‌” در قالب یک شرط برای جابجایی کالاهای خطرناک از طریق هوا‌، به اقداماتی که می‌بایست انجام گیرد تا اشخاص جابجاکننده این کالاها و پرسنل آتش‌نشانی و نجات درصورت بروز وضعیت اضطراری برای هواپیماهای حامل این نوع کالا‌ها، در جریان خطرات ناشی از آنها قرار نگیرند‌، پرداخته شده است‌. اصولاً خطرات ناشی از این کالاها، یا از طریق علائم و برچسب‌هایی که روی بسته آنها است اعلام می‌شود و یا از طریق دفترچه‌های راهنمایی که همراه محموله بار آنها است، اطلاع‌رسانی می‌شود‌.

۲-۲- علائم و برچسب‌های بسته‌ها: لازم است روی بسته‌های حاوی کالاهای خطرناک، نام دقیق آنها‌، مطابق با نام‌هایی که در سند مربوط به “‌توصیه های فنی‌” آماده‌، نوشته شود‌. ضمناً شماره درج‌شده بر روی این بسته‌ها باید با شماره‌های چهار رقمی‌ای که از طرف سازمان ملل به این کالاها یا مواد اختصاص داده شده‌اند، هم‌خوانی داشته باشد. همچنین لازم است روی بسته حاوی کالاهای خطرناک، یک یا چند برچسب به نشانه خطرناک‌بودن آنها چسبانده شود‌. این برچسب‌ها به شکل مربع و با ابعاد  ۱۰ در ۱۰ سانتی‌متر است که علامت یا رنگ متمایز و رنگ خاصی دارند. علائم و برچسب‌های استفاده‌شده بر روی این بسته‌ها، نیروهای آتش‌نشانی و نجات را قادر می‌سازد‌ تا درصورت رویارویی، بلافاصله از ماهیت خطرات موجود در این بسته‌ها آگاه شوند.

۲-۳- اسناد حمل‌ونقل: در سند مربوط به “‌توصیه های فنی‌” آمده‌، هرگاه قرار است کالاهای خطرناکی از طریق هوا جابجا شود، شرکتی که قصد جابجایی این قبیل کالاها را دارد، باید اسناد حمل‌ونقل را که حاوی اطلاعاتی درخصوص خطرناک بودن آنها است، در اختیار شرکت هواپیمایی جابجاکننده این کالاها قرار دهد‌. این اطلاعات شامل نام دقیق کالا، گروه و زیرگروه آن‌، شماره اختصاص‌یافته به آن از طرف سازمان ملل و خطرات جانبی این نوع کالاها است. با استفاده از این اطلاعات، شرکت هواپیمایی یادداشتی به سرخلبان هواپیمای حامل این کالاها ارائه می‌کند که در آن اطلاعات مربوطه به کالاهای خطرناک موجود در هواپیما و محل قرارگرفتن آنها ذکر شده است‌. این یادداشت باید قبل از پرواز در اختیار سرخلبان هواپیمای مربوطه قرار گرفته و در طول پرواز نیز همیشه دردسترس باشد‌.

۲-۴- اطلاعاتی که خلبان‌، درصورت بروز وضعیت اضطراری برای هواپیمای حامل این کالاها، باید اعلام نماید‌: اگر در طول پرواز برای هواپیمای حامل کالاهای خطرناک، وضعیت اضطراری‌ ایجاد شود، سرخلبان هواپیما باید این موضوع را به اطلاع واحد‌های مراقبت پرواز ذیصلاح برساند تا از طریق این واحدها، مقامات فرودگاه و نیروهای آتش‌نشانی و نجات فرودگاه از وجود کالای خطرناک در هواپیما مطلع شوند. اگر وضعیت اضطراری به گونه‌ای است که می‌شود اطلاعات بیشتری در اختیار واحدهای مراقبت پرواز گذاشت، باید اطلاعاتی در مورد نام دقیق کالا، گروه کالا و خطرات جانبی آن‌، نوع کالا (اگر مواد منفجره است)‌، مقدار هر نوع کالای خطرناک موجود در هواپیما و محل قرارگرفتن آنها مخابره شود. اگر نمی‌شود پیام طولانی‌ای ارسال گردد، فقط شماره چهاررقمی اختصاص یافته از طریق سازمان ملل  به این کالاها (UN Nomber) باید مخابره شود‌.

۳ – اقدامات اضطراری برای رویارویی با آتش‌سوزی در کالاهای خطرناک

بسیاری از انواع کالاهای خطرناک (‌مثل مایعات قابل‌اشتعال)‌، درصورت بروز آتش‌سوزی مهیب در هواپیما‌، بدون اینکه تأثیر جدی در شدت آتش‌سوزی داشته باشند، دچار حریق می‌شوند‌. به لحاظ پارامترهای مختلفی همچون: بسته‌بندی خاص این کالاها، وجود مقادیر نسبتاً کم آنها در هواپیما (‌به ویژه در هواپیماهای مسافربری) و خطرات نسبتاً کم کالاهایی که مجاز به حمل‌ونقل از طریق هوا هستند‌، وجود این نوع کالاها در هواپیما، برای نیروهای آتش‌نشانی و نجات، خطرات جدی و مهمی به وجود نمی‌آورد. البته در مواجهه با هرگونه آتش‌سوزی‌، استفاده از لباس‌های ایمنی که مجهز به دستگاه تنفسی هم باشد، ضروری است‌. این نیروها باید تا حد امکان در معرض دود‌، انفجار، تشعشع و گردو‌غبار ناشی از این نوع آتش‌سوزی‌ها قرار نگیرند‌.

۳-۱- مواد منفجره‌: نوع مواد منفجره‌ای که حمل‌ونقل آن توسط هواپیماهای باری یا مسافربری مجاز است، معمولاً در گروه یک و زیرگروه چهار قرار دارند. یعنی ۱۰۴٫ طبق تعریف، این زیرگروه شامل کالاها یا موادی است که درصورت بروز جرقه‌های ناگهانی هنگام حمل‌، خطرات جدی‌ای را به وجود نمی‌آورد. اثرات اولیه ناشی از این نوع جرقه‌های ناگهانی بیشتر متوجه بسته‌بندی آن است (‌مگر آن که بسته‌بندی آن به علت آتش از بین رفته باشد‌) و انتظار نمی‌رود (‌درصورت انفجار) اندازه قطعات پرتابی خیلی قابل‌ملاحظه بوده و برد پرتاب آنها نیز زیاد باشد‌. آتش‌سوزی‌ای که در بیرون این جعبه‌ها رخ دهد، باعث انفجار آنی محتویات داخل جعبه نمی‌شود. فقط مواد منفجره‌ای که در گروه یک و زیرگروه ۴ این گروه قرار می‌گیرد، یعنی ۱۰۴، مجاز به حمل‌و‌نقل با هواپیمای مسافربری است‌.

این نوع مواد منفجره موادی هستند که حتی درصورت ازبین‌رفتن جعبه‌های آن به علت آتش‌، انفجار و قطعات پرتابی ناشی از انفجار آنها به گونه‌ای است که عملیات آتش‌نشانی و اقدامات دیگری که در خلال عملیات در حال انجام است را خیلی دچار اختلال نمی‌کند. اگر شرایط اجازه می‌دهد، باید از طریق اطلاعاتی که از کادر پروازی هواپیما (‌۱۲۰۴۰۹) به دست می‌آید، از نوع مواد منفجره موجود یقین حاصل کرد. چون در مواردی‌، اگر مواد منفجره موجود در هواپیما از نوعی غیر از زیر گروه ۱۰۴ باشد و تحت عنوان “‌معافیت یا استثنا” که کشورهای مربوطه آن را صادر کرده‌اند، با هواپیما حمل‌ونقل می‌شود، می‌تواند خطر انفجار شدیدی در به وجود آورد.

۳-۲- گازها: سیلندرهای گاز فشرده یا گازهای مایع، اگر در معرض یک آتش‌سوزی بزرگ در هواپیما قرار گیرند، ممکن است منفجر شوند. با این حال، چون این سیلندرها مطابق با همان استانداردهایی ساخته می‌شود که سیلندرهای اکسیژن و هوای موجود در هواپیما ساخته می‌شوند، خطر خرابی سیلندرهای گازی که در قالب بار با هواپیما حمل می‌شود، خیلی بیشتر از خطر سیلندر‌های اکسیژن و هوای هواپیما نیست.

۳-۳- مواد رادیو اکتیو: مقابله با آتش‌سوزی‌های ناشی از مواد رادیو اکتیو، مشابه مقابله با آتش‌سوزی‌هایی است که در مواد سمی رخ می‌دهد. استفاده از لباس ایمنی و دستگاه تنفسی تا اندازه‌ای از آلودگی با رادیو‌اکتیو جلوگیری می‌کند. اما در مقابل تشعشعات این مواد، کارایی ندارد‌. آتش‌سوزی‌ها و جریان‌های هوایی که به علت سوختن مواد رادیو‌اکتیو به وجود می‌آید، همچنین استفاده از فوم‌، آب یا پودر‌های شیمیایی برای مهار آتش‌، می‌تواند مواد رادیو‌اکتیو را در محل سانحه و محدوده اطراف آن پخش کند.

۴- نشتی و ریزش کالاهای خطرناک

جعبه کالاهای خطرناکی که در معرض آتش‌سوزی نیستند یا طعمه حریق نشده‌اند، ممکن است در محل سانحه دچار آسیب شده و مواد درون آن به بیرون نشت کند‌. اینگونه جعبه‌های آسیب‌دیده و در حال نشت‌، خطر آسیب‌دیدگی سرنشینان هواپیما و پرسنل آتش‌نشانی و نجات را افزایش داده و سلامتی آنها را به خطر می‌اندازد‌. استفاده از علائم و برچسب‌ها بر روی جعبه این کالاها (۱۲۰۴۰۷)، به شناخت بیشتر از این مواد‌، ماهیت و مقدار خطرناک‌بودن آنها کمک می‌کند. وقتی عملیات نجات اولیه به اتمام رسید، اقدامات احتیاطی خاصی باید در مواجهه با این جعبه‌ها صورت گیرد و درصورت لزوم افرادی که از قبل برای مقابله با این موضوع انتخاب و آموزش دیده‌اند، وارد عمل شوند. در مواجهه با مواد رادیواکتیو (‌گروه ۶‌) و مواد سمی و عفونی (‌گروه ۷) ممکن است مشکلات خاصی بروز کند.

۴-۱- مواد رادیو اکتیو: هرگاه گمان می‌رود که مواد رادیو‌اکتیو دچار نشت شده‌اند‌، دستورالعمل‌های کلی زیر باید اجراء شود:

الف ) باید سریعاً نزدیک‌ترین مقام سازمان انرژی اتمی یا نزدیک‌ترین پایگاه فضایی یا سازمان دفاعی کشوری به محل سانحه‌ را از وقوع موضوع باخبر نمود. آنها با یک گروه پرتو‌شناس در محل سانحه حاضر می‌شوند.

ب) افراد زخمی و آسیب‌دیده در پتو یا حفاظ‌های دیگر پیچیده شده (‌برای کاهش آلودگی احتمالی در اثر بخش مواد رادیو‌اکتیو‌) و سریعاً به مراکز درمانی منتقل شوند. به رانندگان و همراهان این افراد باید گفته شود که این افراد ممکن است به مواد رادیو‌اکتیو آلوده باشند. همچنین باید گروه‌های درمانی‌ای که مراقبت از این افراد را برعهده می‌گیرند در جریان قرار گیرند‌.

پ) افراد دیگری که احتمال می‌رود با مواد رادیو‌اکتیو در تماس بوده‌اند، باید از بقیه جدا نگه داشته شوند تا توسط تیم پرتوشناسی، مورد آزمایش قرار گیرند.

ت) مواد مشکوک به رادیو‌اکتیو باید مشخص شوند تا بعد از مشاهده و صدور مجوز از طرف گروه پرتوشناسی، کسی به آنها دست نزند یا آنها را جابجا نکند‌.

ث) غذا و آبی که با مواد رادیواکتیو در تماس بوده است، نباید مصرف شود.

ج) فقط نیروهای آتش‌نشانی و نجات ملبس به لباس مخصوص باید در محل باقی بمانند و افراد دیگر تا حد امکان باید از محل سانحه دور نگه داشته شوند.

چ) به تمام بیمارستان‌ها باید سریعاً اطلاع داده شوند که افراد منتقل‌شده به آنجا به مواد رادیواکتیو آلوده‌اند تا مکان‌های ویژه برای پاکسازی این مواد در این بیمارستان‌ها دایر شود.

ح) محفظه‌های نگهداری مواد رادیو‌اکتیو باید در قرنطینه قرار گیرد. هرگونه مواد رادیو اکتیوی که محفظه نگهداری آن ‌در اثر آسیب‌دیدگی، شل شده و نشت کرده است، باید کاملاً پوشیده و حفاظت شود تا از پخش‌شدن آنها به وسیله باد و باران جلوگیری شود.

۴-۲- مواد سمی و عفونی‌: اگر هواپیمایی که مواد سمی و عفونی حمل می‌کند، دچار سانحه شود‌، آب و مواد غذایی‌ای که در مجاورت یا تماس با این مواد بوده‌اند، نباید مصرف شود‌. مراجع ذیصلاح بهداشت عمومی و دامپزشکی می‌بایست سریعاً آگاه شوند‌. هر فردی که در معرض این مواد خطرناک قرار گرفته است باید از محل سانحه خارج شده و هر چه سریعتر برای رفع آلودگی توسط گروه‌های پزشکی ذیصلاح، اعزام شود‌.

۵ – اطلاعات دیگر:

چندین نشریه و کتاب دیگر هم وجود دارند که اطلاعات بیشتری درخصوص نحوه رویارویی با سوانح یا حوادثی که کالاهای خطرناک در آنها نقش دارند، در اختیار واحد‌های آتش‌نشانی و ارگان‌های مرتبط با این موضوعات قرار می‌دهد. سند شماره ۹۴۸۱ ایکائو با عنوان راهنمایی‌هایی درخصوص نحوه رویارویی با سوانح هواپیمایی که کالاهای خطرناک در آنها نقش دارند، اطلاعاتی ارائه می‌دهد که برای کادر پروازهایی که هنگام جابجایی کالاهای خطرناک با وضعیت اضطراری مواجهه می‌شوند، مفید است‌. برای سوانح یا حوادثی که روی زمین اتفاق می‌افتند نیز کتاب راهنمای رویارویی با وضعیت اضطراری که توسط وزارت حمل‌ونقل امریکا به چاپ رسیده و کتاب راهنمای مقابله با کالاهای خطرناک که توسط بخش حمل‌ونقل کالا اتاوا منتشر شده، فوق‌العاده مفید خواهد بود‌.

۶ – مداخله غیرقانونی:

هر هواپیمایی که به خراب‌کاری یا مداخله غیرقانونی تهدید شده است، باید در موقعیتی که به همین منظور در فرودگاه‌ (در منطقه‌ای به فاصله حداقل ۱۰۰ متری محل پارک هواپیمای دیگر‌ یا ساختمان‌ها و مکان‌های عمومی فرودگاه) در نظر گرفته شده است، متوقف شود تا این تهدید خنثی شده و مداخله غیرقانونی به اتمام برسد. در این مواقع ممکن است لازم شود تا سرنشینان هواپیما بدون استفاده از دالان‌هایی که در ترمینال فرودگاه وجود دارد، تخلیه شوند. (‌توصیه‌: در بعضی فرودگاه‌ها به ویژه فرودگاه‌های شلوغ و پر تردد، در قسمت ساختمان‌های منتهی به ترمینال فرودگاه دالان‌های شیبداری تعبیه شده است که هواپیما هنگام مسافرگیری و تخلیه مسافر به گونه‌ای قرار ‌می‌گیرد که سر خروجی این دالان‌ها دقیقاً روبروی خروجی هواپیما قرار می‌گیرد) می‌توان از پلکان‌های متحرک موتورداری که در فرودگاه موجود است و به محل سانحه آورده می‌شود، استفاده کر‌د. از پلکان تخلیه اضطراری‌ای که خودرو‌های آتش‌نشانی و نجات با خود حمل می‌کنند و سرسره‌های تخلیه خود هواپیما هم می‌توان برای این منظور استفاده کرد‌. جزئیات مربوط به دستورالعمل‌‌های رویارویی با مداخله غیرقانونی در کتاب راهنمای امنیتی ایکائو آمده است‌.

[/auth]