آب مجازی (پنهان)

ایمان کاویانی

کارشناس ارشد مدیریت HSE

مقدمه

به دلیل اهمیت زیاد و لزوم توجه بیشتر به مساله آب قرن ۲۱، قرن آب نامگذاری شده است. پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵ تقریبا ۵/۳ میلیارد نفر در دنیا در معرض بحران آب قرار خواهند داشت. همچنین تا سال ۲۰۵۰ بیش از ۵٫۲ میلیارد نفر در معرض صدمات و زیان های ناشی از کمبود و آلودگی منابع آب قرار خواهند گرفت. این شرایط رقابت در زمینه ی منابع آب جهانی را افزایش داده و بهره برداری از منابع آب به چالشی اساسی بدل خواهد شد. لذا برنامه ریزی منابع آب جایگاه حیاتی و اساسی در روابط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حاکم بر ملت ها و دولت ها خواهد یافت.

ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در قرن گذشته بوده است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه، از حدود ۸ میلیون نفر در سال ۱۳۰۰ به ۷۸ میلیون نفر تا پایان سال ۱۳۹۲ رسیده است. بر این اساس میزان سرانه آب تجدید پذیرسالانه کشور از میزان حدود ۱۳۰۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۰۰ هجری به میزان ۱۳۵۰ متر مکعب در سال ۱۳۹۲ هجری تقلیل افته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.

آب مجازی چیست

آب مجازی عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود. بحث «آب مجازی» توسط پژوهشگر بریتانیایی پروفسور جان انتونی آلن در دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. از آن زمان تا کنون، پژوهش‌های او مورد توجه فراوان بخش‌های اقتصاد و سیاست قرار گرفته‌اند. وی در سال ۲۰۰۸ در همین رابطه جایزه معتبر آب استکهلم را دریافت نمود.

در کشورهای توسعه یافته سال هاست که به این مهم در تصمیم گیری های کلان توجه خاص شده ولی در کشور ما اخیرا این مبحث مورد توجه قرار گرفته است. ایران در برنامه ششم توسعه قصد دارد به مفهوم آب مجازی توجه کند، در حالی که این مفهوم بیش از سه دهه است که در سیاست‌گذاری‌های کشورهای توسعه‌یافته مورد توجه قرار گرفته‌است. کشور ایران که در منطقه خشک و نیمه خشک دنیا قرار دارد باید به مفهوم آب مجازی (پنهان) بسیار توجه کرده و از مطالعات در این زمینه در سیاست های کلی خصوصا در کشاورزی استفاده ببرد. همانطور که روشن است متاسفانه میزان بارش ها در سال های اخیر در ایران به شدت کاهش یافته، ذخایر آب زیر زمینی به خاطر برداشت های بی رویه افت بسیار شدیدی داشته، ذخایر سدها کاهش یافته و رودخانه ها ،تالاب ها و دریاچه ها رو به خشکی رفته است. با توجه به مصرف ۹۰ درصدی آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی توجه به مفهوم آب مجازی و مطالعاتی در این بخش بسیار ضروری به نظر می رسد.

وضعیت آب در کشور

ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهت گیری شرقی – غربی و رشته کوه زاگرس با جهت گیری شمال غربی – جنوب شرقی در آن قرار گرفته اند. این دو رشته کوه همانند دیواره ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور می شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل میدهد. کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت ها در کشور مطرح بوده و هست. از طرف دیگر، توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در کشورمان بسیار ناهمگون است و توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغیر بوده و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز شهرهای موجود ما به آب نیست. با توجه به موارد یاد شده می توان نتیجه گرفت که شاید مهمترین مساله ملی – اجتماعی درون کشوری ما مساله کمبود آب و مصرف بهینه آب موجود و اتخاذ تصمیمات ملی کشوری جهت فراهم آوری آب مورد نیاز برای مصرف مردم و برگرفته از مطالعات دقیق علمی می باشد. با توجه به اینکه چیزی حدود ۹۰ درصد از آب شیرین موجود در کشور صرف مصارف کشاورزی می شود در ادامه به مصارف کشاورزی بیشتر توجه و احتمام گردیده هر چند آب مصرفی در صنعت نیز از اهمیت خاص برخوردار است.

با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخشهای مختلف، افزایش مصرف آب بخش کشاورزی، شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایه گذاریهای لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهره برداری از منابع آب است.

منابع آب تجدید شونده کشور با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تأثیرگذار در حجم نزولات جوی، حدود۱۳۰ تا ۱۳۹ میلیارد متر مکعب در سال است که حجم قابل استحصال با احتساب آبهای برگشتی حدود۱۲۶ میلیارد مترمکعب برآورد می شود . از کل آبهای تجدید شوند حدود ۱۰۵ میلیارد متر مکعب را جریانهای سطحی و ۲۵ میلیارد مترمکعب را جریانهای نفوذی به منابع زیر زمینی تشکیل می دهند.

در حالی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقم ثابتی است تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سالهای اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است به طوری که این رقم در سال ۱۳۴۰ هجری حدود ۵۵۰۰ مترمکعب بود در سال ۱۳۶۷ به حدود ۲۱۰۰ مترمکعب کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور در سال ۱۳۸۵ به حدود ۱۷۵۰ تنزل یافته است و در افق سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوتهای آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوزه های مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سالهای آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و کم آبی، نگران کننده خواهد بود.

 

 

اهمیت توجه به مفهوم آب مجازی در کشاورزی نوین

از مجموع آب‌های کره زمین تنها یک دهم درصد آن، آب شیرین و در دسترس انسان‌هاست. از کل آب‌هایی که سالانه در جهان مصرف می‌شوند، چیزی حدود ۹۰ درصد در بخش کشاورزی و تنها حدود  ۱۰ درصد در بخش صنعت و مصارف خانگی مورد استفاده قرار می گیرد. بدین ترتیب، صرفه‌جویی در بخشی که کمترین سهم را در مصرف آب دارد راه حل مناسبی برای حل مشکل کم‌آبی نیست و بهتر است صرفه جویی در بخش های مصرفی عمده مانند کشاورزی معطوف گردد هرچند مصرف بهینه در تمام بخش ها لازم و ضروری است. توجه به این نکته که موضوع آب و مصرف آن یک امر میان بخشی است و بسیاری از بخش های دولتی و کشوری در آن اثر گذارند نیز می تواند در اتخاذ تصمیمات درست ما را یاری کند.

برای مثال برای تولید یک برگ کاغذ A4, 10 لیتر آب مصرف می‌شود و اگر بدون دلیل دو برگ کاغذ سفید را دور بیندازیم، در واقع ٢٠ لیتر آب هدر داده‌‎ایم. در هر یک فنجان قهوه، ۱۴۰ لیتر آب پنهان است. میانگین جهانی مصرف آب برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو ۱۵۴۰۰ لیتر، گوسفند ۱۰۴۰۰ لیتر، خوک ۶۰۰۰ لیتر و مرغ ۴۳۰۰ لیتر است. در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۵ برای تولید گوشت گاو مصرف‌شده در سراسر جهان ۸۰۰ میلیارد متر مکعب آب مصرف شده است. برای کشت پنبه مورد نیاز یک تی‌شرت حداقل ۲۰۰۰ لیتر (بستگی به منطقه تولید) آب مصرف می‌ شود. با توجه به منفی بودن بیلان آب سفره‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور، باید از کشت محصولات پرآب‌بر در بخش کشاورزی خودداری شود.

طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار دارد. این محصول در چهار فصل کشت و سالانه بیش از ۱۰۰ هزار تن هندوانه به عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر می‌شود. ما بر این باوریم که با صادرات ۱۰۰ هزار تن هندوانه، سالانه بیش از ۵۰ میلیارد لیتر آب به خارج از کشور صادر می‌شود. به طور مثال میانگین بارش‌ها در یزد از متوسط کشوری پایین‌تر بوده و چیزی در حدود ۱۰۰ میلیمتر در سال است در مناطقی مثل یزد که منطقه‌ای خشک به حساب می‌آید در حال حاضر هندوانه کشت میشود. همانطور که در این مثال روشن است توجه به مفهوم آب مجازی باید سرلوحه تصمیم‌سازی‌ها در هر ارگان قرار گیرد. میانگین آب استفاده شده برای تولید هر کیلو هندوانه ۳۰۰ لیتر است (این حجم آب در کشورهایی مصرف می‌شود که راندمان بخش کشاورزی در آنها بالاست) در خوشبینانه ‌ترین حالت برای تولید هر کیلو هندوانه در ایران، ۵۰۰ لیتر آب مصرف می شود.

کشورهای خشک و نیمه خشک مانند کشور عزیزمان ایران می توانند با واردات کالاهای آب بر و البته غیر استراتژیک، آبی را که برای تولید آن نیاز است را برای استفاده در سایر بخش ها حفظ کنند. در این بین کالاهای استراتژیک مهم و حیاتی مانند گندم را باید از این قاعده مستثنی دانست و سعی کرد کشت این نوع محصولات را در مناظق پر آب کشور برای مصرف داخلی کشور تامین کنیم. با توجه به وجود کم و بیش انواع تحریم ها در سال های اخیر از سوی کشورهایی چون ایالت متحده امریکا کشور ایران لازم است در زمینه تولید کالاهای استراتژیک و به خصوص گندم به خودکفایی کامل رسیده تا در هنگام وضع هر گونه تحریم از سوی این کشورها از میزان وابستگی به خارج برای وارد کردن گندم بی نیاز شده و آسیب پذیری در مقابل تهیه غذای اصلی مردم نداشته باشیم. می توان کاشت کالاهای کشاورزی دیگر که میزان آب مجازی بالایی دارند را متوقف و آن را از طریق واردات تامین کرد. کالاهایی که استراتژیک نبوده و در صورت کم شدنشان آسیب جدی به مردم وارد نمی شود مانند: هندوانه، بادمجان، کدو، خیار، انواع طالبی ها و خربزه که دارای میزان آب مجازی بالایی هستند.

پتانسیل عظیمی که در تجارت مواد غذایی نهفته است آن را مستعد می سازد تا در معادلات دیپلماتیک وارد شود. وابستگی بیش از حد امنیت مواد غذایی کشورها به واردات به خصوص کالاهای اساسی سبب می شود که کشورهای صادر کننده توانایی تحمیل خواسته های خود و همچنین دخالت در مسائل داخلی کشورهای وارد کننده را داشته باشند.