آزبست

نویسنده : ماندانا یاوری ،کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست

 

مقدمه

پیشینه اﺳﺘﻔﺎده از آزﺑﺴﺖ در زﻧﺪﮔﻲ بشر ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ۴۵۰۰ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ برﻣﻲﮔﺮدد. اﻟﻴﺎف آزﺑﺴﺖ در اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده قرار می ﮔﻴﺮﻧﺪ. طی دوره ی اوج ﻣﺼﺮف آزﺑﺴﺖ در ﻛﺸﻮرﻫﺎی صنعتی، ﺣﺪود ۳۰۰۰ ﻛﺎرﺑﺮد فهرست شده بودند. از زمانیکه آزبست به عنوان یک سرطانزای قطعی انسانی شناخته شده است بیش از صد سال می گذرد ولی با این وجود هنوز مصرف این ماده خطرناک در بسیاری از کشورها ادامه دارد و آثار زیانبار آن بر سلامت انسان و محیط زیست دیده می شود؛ به طوریکه عامل بیش از ۵۰ درصد از سرطان های شغلی آزبست می باشد. البتّه در بسیاری از کشورها با شناخت خطرات این ماده سیاست هایی برای حذف و جایگزینی آن در نظر گرفته شده و بسیاری از کشورها با وجود اینکه در برهه هایی از زمان به وفور از این ماده استفاده می کرده اند هم اکنون موفّق به حذف این ماده شده اند و درنتیجه آثار زیان بار این ماده نیز به تدریج در حال رخت بربستن از این کشورهاست. از جمله اقداماتی که می تواند برای رسیدن به این منظور بسیار کمک کننده باشد جایگزینی این ماده با دیگر الیاف کم خطر و بی خطر است تا بدین وسیله از تعطیلی کارگاههای و کارخانجاتی نیز که از این محصول استفاده می کنندجلوگیری به عمل آید. در ایران هم اکنون از آزبست به فراوانی در صنایع آزبست سیمان، صنایع لنت و کلاچ ترمز، صنایع کفپوش و … استفاده می شود. با این حال نکته امیدوار کننده این است که برای همه این مواد جایگزین های مناسبی هم اکنون وجود دارد و در حال توسعه است.  حذف آزبست نه تنها یک نگرانی و اولویت ملّی برای بسیاری از کشورهاست بلکه یک دغدغه جهانی نیز می باشد و سازمانهای مهم بین المللی همچون سازمان جهانی بهداشت، سازمان جهانی کار و … به شدّت در گیر این موضوع­اند و کنوانسیون روتردام یکی از قدم های بزرگ آنها در این زمینه است که جمهوری اسلامی ایرانی نیز در سال ۱۹۹۳ بدان پیوسته است. اﻳﻦ مقاله به ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺸﺨﺼﺎت آزبست و همچنین مواجهه آزبست در محیط های کاری پرداخته است.

کلیاتی در رابطه با آزبست

آزبست نام گروهی از ترکیب‌های معدنی منیزیوم و سیلیسیوم است که بیشتر در طبیعت به صورت الیاف معدنی و   سنگ یافت می‌شود. الیاف آزبست از سالیان بسیار دور مورد استفاده ی بشرقرار می گرفته اند. این مواد به خاطر مقاومت زیادی که در برابر گرما و آتش دارند به عنوان مواد نسوز بکار می‌روند. این الیاف به انواع مختلفی تقسیم بندی شده است.

• کریزوتایل: (آزبست سفید) خطر کمتری دارد و ۹۵ درصد مصرف جهانی این ماده را تشکیل می دهد.
• آموزیت: آزبست قهوه ای که کاربرد زیادی ندارد.
• کروسیدولیت: آزبست آبی که بسیار خطرناک می باشد.

موارد دیگر شامل ترمولیت ، اکتینولیت و آنتوفیلیت می باشد. باید دانست که ممکن است هریک از این انواع به نوع دیگر آلوده باشد مثلاً ممکن است الیاف نوع کریزوتایل به نوع کروسیدولیت آلوده باشد و در نتیجه خطر آن را به مراتب افزایش دهد.

کاربردهای آزبست

کاربرد در صنعت:

• عامل افزایش مقاومت سیمان در لوله‌های سیمانی و قطعات پوششی سقفی.
• عامل افزایش دهنده نقطه اشتعال در منسوجات و محصولات کاغذی.
• عامل افزایش مقاوت لنت‌های ترمز و کلاچ در برابر سایش.

در کشورهای در حال توسعه، به طور گسترده‌ای از لوله‌های آزبست سیمان استفاده می‌شود، بطوری که ۳۰ درصد لوله‌های انتقال رسانی آب شهری در هندوستان را شامل می‌شود و ۱۹ درصد از شبکه آبرسانی کانادا نیز از جنس آزبست سیمان است.

در ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای دیگر آزبست استفاده های فراوانی دارد که از جمله مهم ترین آن استفاده در صنایع آزبست سیمان مثل صنایع ورقه های موجدار، ساخت لوله های آزبستی، کاشی آزبستی ، و… می باشد. آزبست همچنین در تولید انواع لنت ترمز و دیسک کلاچ خودروها و ماشین های صنعتی کاربرد دارد.

علاوه بر این ممکن است در بسیاری از صنایع از آزبست به عنوان ماده جنبی فرایند استفاده شود که از جمله آنها استفاده از آن به عنوان عایق کوره ها،‌لوله های گرم و ماده پرکننده، کاغذهای آزبستی و… باشد. در برخی از صنایع ممکن است از لباس های و پارچه های آزبستی نیز استفاده شود.

 

  آزبست و سلامت انسان         

 

الیاف آزبست می‌تواند به ذرات بسیار ریز و غیرقابل رویتی تبدیل شود. این ذرات نامرئی که قطر آن‌ها کمتر از ۵/ ۰ میکرون است، در هنگام تنفس به اعماق شش نفوذ می‌کنند و برای همیشه در آن جا می‌مانند. با گذشت زمان این ذرات بر اثر تحریکات مداوم خود می‌توانند سبب بیماری‌های آزبستوسیس ، سرطان ریه و یا بیماری مزوتلیوما شوند که همه آن‌ها در نهایت به مرگ منتهی می‌شوند. بیماری‌های ناشی از استنشاق آزبست شامل  آزبستوزیس، سرطان ریه ، مزوتلیوما و سرطان حنجره می باشد.

با توجه به اینکه آزبست به تنهایی عامل بیش از ۵۰ درصد از سرطان های شغلی در سراسر دنیاست، کشورهای توسعه یافته بیش از پیش مصمم شدند تا مصرف این ماده را منع کرده و مشغول چاره جویی برای حل مشکل آزبست مصرف شده در کشورهایشان طی سال های گذشته شوند.

در همین زمان کشورهای در حال توسعه که به صنعت به عنوان بستری جهت پیشرفت کشورشان نگاه می کردند در حال رشد اقتصادی و گسترش صنایع خود بودند. در برخی از این کشورها که عمدتاً در آسیا قرار دارند، آزبست توجه اهالی صنعت را به خود جلب کرد آنچنان که که عوارض و اثرات آن بر روی سلامتی انسان ها مورد بی توجهی قرار گرفت. امروزه در حالی که اروپا با عوارض ناشی از مصرف آزبست طی ۳۰ تا ۵۰ سال گذشته دست به گریبان است آسیا هر ساله بر مصرف این ماده می افزاید.

مهم ترین فرآورده های آزبست

محصولات آزبست  سیمان:

شامل لوله‌های آزبست سیمانی، ناودانی، صفحات ایرانیت، دیوارهای پیش ساخته گچی و توفال های سقف، پوشش های سیمانی، برخی کاشی ها مثل کاشی کف های آسفالتی و کاشی کف های وینیلی، پلاستر های ضد صوت و پوشش های دکوری یا سقف.

مواد مالشی و اصطکاکی:

صفحه کلاچ، لنت ترمز، انواع واشر، پانل های تجهیزات آسانسور، کفشک های ترمز آسانسور و بالابر و…

جامه های نسوز:

لباس، جلیقه، نمدها، هود های ازمایشگاهی، دستکش های آزمایشگاهی، پتوهای آتش نشانی، پرده های ضد آتش و دیگر مواد نسوز.

ماده پرکننده و عایق:  

عایق آزبست افشانه شده، ترکیبات درزگیر نواری شکل و کاغذهای آزبستی(عایق لوله و…)، مواد کاغذی ضدحرارت، مواد درزگیر ضد حرارت، عایق های ضد حرارت، عایق های ضد آتش، در های ضد آتش، ترکیبات اتصال دهنده، مواد چسبنده، ترکیبات بتونه، عایق های الکتریکی، عایق های سیستم تهویه مطبوع، عایق های دیگ بخار، مواد پارچه ای درزگیر مجاری، عایق برج های خنک سازی، مجاری الکتریکی و  گرمایی، لباس های عایق الکتریسیته.

سایر:

برخی رنگهای شیمیایی،  پلاستیک و…