اصول مکان‌یابی سکونتگاه موقت پس از وقوع زلزله احتمالی در شهر تهران؛ محله بریانک – هفت چنار(شناخت محدوده مورد مطالعه )

۴٫ شناخت محدوده مورد مطالعه : محله بریانک – هفت چنار در منطقه ۱۰ تهران

منطقه ۱۰ تهران یکی از مناطق کوچک اما متراکم و بسیار آسیب پذیر در شهر تهران می باشد. غلبه کاربری مسکونی دارای بافت فشرده با قطعات زمین بسیار کوچک و بناهای نا مقاوم در برابر مخاطرات، در تمام منطقه به چشم می خورد. از نظر تقسیمات شهرداری، منطقه ۱۰ شامل ۳ ناحیه و ۲۶ محله است. آبادی بریانک و جی، قدیمی ترین مجموعه های زیستی در این منطقه می باشند که به مرکزیت دو امامزاده به نام امامزاده معصوم و امامزاده عبدالله شکل گرفته اند. محصور بودن این منطقه از ۳ طرف به شریانهای اصلی شهری آزادی، نواب و قزوین و فقدان کاربری های با مساحت زیاد و عملکرد فرامنطقه های سبب شکل گیری ساختاری نسبتًا یکپارچه در سطح منطقه شده است اما کمبودهای شدید خدمات شهری و سرانه‌های کاربری‌های فضای‌سبز، بهداشتی و درمانی، ورزشی و فرهنگی در منطقه مشاهده می گردد. در تقسیم بندی محدوده عملکردی شورایاری ها، این منطقه دارای ۱۰ محله به اسامی بریانک، هفت چنار، کارون شمالی، کارون جنوبی، سلسبیل شمالی، سلسبیل جنوبی، سلیمانی – تیموری، شبیری– جی، زنجان جنوبی و هاشمی می باشد (طرح و معماری،۱۳۸۱، مطالعات سازمان فضایی). منطقه ۱۰، سکونتگاه طبقه متوسط پایین و منطقه‌ای کارمندنشین است که میانگین درآمد (هزینه) خانوار آن ۷۵ درصد میانگین هزینه خانوار شهر تهران است. سهم شاغلان بخش عمومی در این منطقه بیش از متوسط شهر است و این امر یکی از عوامل کاهش میانگین درآمد خانوارهای منطقه است. شاخص‌های فرهنگی نظیر میزان باسوادی و نسبت جمعیت دارای تحصیلات عالی، پایین‌تر از متوسط تهران است (طرح و معماری،۱۳۸۱، مطالعات اجتماعی).

محله بریانک – هفت چنار در جنوب شرق منطقه ۱۰ تهران واقع شده است. این محله از شرق به بزرگراه نواب، از جنوب به خیابان قزوین، از سمت غرب مجاور نهر فیروزان (خیابان رنجبر کنونی) و از شمال به خیابان کمیل محدود می گردد. این محله از محورهای عبوری پرتردد شمالی- جنوبی و شرقی – غربی شهر تهران (بزرگراه نواب و محور قزوین ) تاثیر می پذیرد. نزدیکی و دسترسی مناسب به عملکردهای عمده شهری نظیر بازار تهران، ایستگاه راه آهن، فرودگاه مهرآباد و فرودگاه امام خمینی نیز از دیگر ویژگی های این محله می باشد. محدوده بریانک در طرح تفصیلی منطقه ۱۰ به ۶ محله تقسیم گردیده است اما از نظر ساکنین، دارای  ۹ محله می باشد که شامل محلات سینا (محبوب مجاز)، خوش، بابائیان (پارک رضوان)، مقتدایی (صفدری)، گلستانی (نوری) ، نواب، بریانک (چهارراه رضایی)، قلعه و پمپ بنزین (نوروزی) می باشد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۴-۱٫ ویژگی های کالبدی بافت مسکونی (قطعه بندی املاک و دسترسی به شبکه معابر)

در محله بریانک – هفت چنار، ۴ درصد  قطعات مسکونی کمتر از ۵۰ مترمربع ، ۵۲٫۲ درصد ۵۰ تا ۱۰۰ مترمربع و ۴۳٫۸ درصد بالاتر از ۱۰۰ مترمربع است. سهم شبکه ارتباطی به کل سطح محله ۲۲٫۷ درصد است. (این رقم در کل منطقه ۱۰، ۲۵ درصد می باشد). در بررسی عرض شبکه مشخص گردید که حدود ۲۶ درصد شبکه موجود در محله زیر ۶ متر و ۴۰ درصد ۶ تا ۱۰ متر می باشد (طرح و معماری، ۱۳۸۵). رفت و آمد در شبکه معابر سواره محله بریانک – هفت چنار به صورتی است که بیشتر دارای ورودی است تا خروجی. دلایل اصلی این امر شامل  یکطرفه بودن اغلب خیابان ها و « کور شدن محله » پس از احداث اتوبان نواب است. تأثیرات این ساختار در رفت و آمد محلی به صورت مشکلاتی مانند بار ترافیکی سنگین به طرف شمال محدوده (در خیابان دعوتی علیرغم پتانسیل گردشگری محور حسام الدین)، قطع شبکه اتوبوسرانی شرکت واحد در تمام این محله، بسته شدن ابتدای خیابان بریانک و تبدیل آن به بن بست و جداشدن محله از شرق آن و  از مرکز تهران و  گرایش به جزیره ای  شدن محله  نمایان گردیده است. به دلیل بافت شطرنجی و یکنواخت و شیب کم و گسترده زمین، چشم انداز های محله بریانک – هفت چنار به شکل بسته و فاقد افق باز می باشد.

۴-۲٫ کاربری اراضی

در محله بریانک، کاربری مسکونی۵۰٫۴ درصد سطح محله، کاربری های منطقه ای و فرا منطقه ای۸٫۲ درصد سطح محله، سرانه پایین کاربری های تجاری، آموزشی، مذهبی، فرهنگی، اداری، ورزشی، تجهیزات شهری و سرانه بسیار پایین کاربری درمانی و فرهنگی در منطقه و محله می باشد (طرح و معماری، ۱۳۸۵). از آثار تاریخی دو محله قدیمی می توان به بقعه امامزاده معصوم در جنوب محله و مجاور محور قزوین و موزه حیات وحش هفت چنار در قلب محله که با مرمت و احیای یک کارخانه قند قدیمی شکل گرفته است، اشاره کرد (طرح و معماری،۱۳۸۱، مطالعات کاربری زمین).

در منطقه ۱۰ با وجود حدود ۱۴ پارک متوسط و کوچک، کمبود فضای باز و خدماتی از جمله فضای سبز و باز چشمگیر میباشد. در محله بریانک – هفت چنار، به علت وجود باغاتی از قدیم که در طرح تفصیلی نیز همه آنان به صورت پارک دیده شده است،  تعداد و مساحت پارک از سایر محلات منطقه بالاتر است. بدین ترتیب سرانه فضای سبز این محله حدود ۱٫۳ متر مربع می باشد (طرح و معماری،۱۳۸۱، مطالعات محیط زیست). از مهمترین پارک های محله می توان به پارک رضوان در خیابان کمیل و پارک هفت چنار (اعتماد) در محله بریانک و پارک ۲۲ بهمن در مجاورت محور قزوین اشاره کرد. با وجود نقش فرامنطقه ای پارک ۲۲ بهمن، نمونه کالبدی – فضایی یک پارک محلی با مقیاس مناسب را می توان در پارک هفت چنار (اعتماد) جستجو کرد که ضمن داشتن نقش برون محله ای دارای مرکزیت در محله می باشد. احساس آرامش و امنیت با توجه به دو قسمتی بودن فضای پارک و کارکردهای مختلف و چند جانبه (فضای ورزش خانم ها، خرید و فروش و معاشرتهای اجتماعی) از ویژگی های این پارک محسوب می شود. از سوی دیگر، پارک نور در جنوب محله بریانک، فضایی با معضلات مختلف مانند بزهکاری و مزاحمت جوانان برای همسایه ها است و مجاورت با بخش ناامن و متروک انتهای بریانک و بن بست آن در تقاطع با نواب بر این معضلات می افزاید (طرح و معماری، ۱۳۸۵).

 

شکل۴- عرض شبکه ارتباطی- ماخذ : طرح بهسازی

 

 

۴-۳٫ شبکه تاسیسات زیر بنایی در منطقه و محله

بر اساس نقشه های محدوده مناطق شش گانه آبفا تهران، تاسیسات تامین آب شامل مخازن آب و پمپ خانه ها در مناطق مجاور این منطقه مستقر شده است و تنها لوله های توزیع آب به این منطقه وارد می شود. اما نزدیکترین مرکز به محله بریانک، شرکت آب و فاضلاب منطقه ۵ است که در جنوب محور قزوین واقع شده است. پست برق ۲۰/۶۳ کیلو وات آذری در محور قزوین و شرکت برق جیحون در خیابان کمیل دو مرکز تامین برق در محله بریانک هستند. مسیر حرکت خطوط برق فشار قوی ۲۳۰ کیلو ولت برای رسیدن به پست برق آذری در امتداد محور قزوین حرکت می نماید. بر اساس مصوبه هیات دولت در مورد خطوط هوایی انتقال و توزیع برق مورخ ۳۰/۱/۹۴، حریم خطوط برق ۲۳۰ کیلو ولت فشار قوی، ۱۲ متر باید درنظر گرفته شود لذا در طرفین محور قزوین باید حریم ۱۲ متری خطوط برق فشار قوی را مد نظر قرار داد. در کلیه نقاط واقع در محله، شبکه گازرسانی اجرا شده و تمام واحدهای مسکونی، تجاری، اداری و غیره قادر به استفاده از گاز شهری هستد. دو مرکز پست تلفن در نزدیکی محله وجود دارد که این امر به تسهیل ارتباطات پس از وقوع سوانح کمک بسزایی می نماید. مرکز مخابرات سید الشهدا در مجاورت لبه جنوب غربی محله بریانک واقع شده است (طرح و معماری، ۱۳۸۱، مطالعات زیرساخت).

 

شکل ۸- فضاهای جمعی-  ماخذ : طرح بهسازی محله بریانک

 

۴-۴٫ دسترسی به خدمات اضطراری

بررسی نقشه پراکندگی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر تهران، نشان دهنده استقرار دو پایگاه در منطقه ۱۰ تهران است. یک پایگاه ویژه مدیریت بحران در شمال غربی منطقه و در مجاورت محور آزادی و ساختمان شهرداری منطقه و یک پایگاه چند منظوره پشتیبانی در جنوب شرقی منطقه، در محله بریانک و در مجاورت امامزاده معصوم مستقر شده است (سایت اینترنتی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران). در کناراین پایگاه، فضای باز و سبز متعلق به شهرداری و پارک ۲۲ بهمن قرار دارد که به نظر می رسد برای اسکان اضطراری و موقت در نظر گرفته شده است. سه مرکز آتش نشانی پیرامون محله بریانک قرار دارند که نزدیک ترین آنها مرکز آتش نشانی هلال احمر مستقر در جنوب محور قزوین است و این محله را تحت پوشش قرار می دهد. در شمال منطقه ۱۰ مجاور محور آزادی و یادگار امام، یک مرکز امداد و درمان  وابسته به هلال احمر برای مواقع اضطراری  مستقر گردیده است. همچنین سه درمانگاه در طول محور کمیل و یک مرکز بهداشت در خیابان محبوب مجاز قرار دارد لیکن تعداد و پراکندگی آن در سطح محله برای جمعیت ساکن در آن کافی به نظر نمی رسد. در قلب محله، مرکز کلانتری نیروی انتظامی هفت چنار واقع در خیابان حسام الدین ، وظیفه تامین امنیت در محلات بریانک – هفت چنار را به عهده دارد (طرح و معماری، ۱۳۸۱، مطالعات کاربری زمین).

۴-۵٫ بافت فرسوده

منطقه ۱۰ با توجه به شکل‌گیری تدریجی آن در دهه ۱۳۳۰ و قدمت بافت مسکونی و محلات آن یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق تهران است. سه پهنه بافت فرسوده بر اساس معیار های کم دوام بودن اسکلت بنا، ریز دانگی قطعات و عرض معابر، در منطقه شناسایی گردید که پهنه دوم آن از شمال به خیابان کمیل، از غرب به بخشی از خیابان سبحانی، از جنوب به بــخشی از خیابان قــزوین و پهلوانی و از شرق به خیابان نواب محدود می‌شود. محلات بریانک، هفت چنار و محله سلیمانی- تیموری در این پهنه واقع شده‌است. در میان زیر محلات، محله ۱۷ بریانک خارج از بافت فرسوده قرار دارد (طرح و معماری، ۱۳۸۱، مطالعات بافت فرسوده).

 

۴-۶٫ ارزش زمین

با حرکت از محور آزادی به سمت جنوب و از محور نواب به سمت غرب میانگین ارزش زمین و مسکن با نوساناتی کاهش می یابد. در بخش های مرکزی محله بریانک – هفت چنار، به دلیل بافت قدیمی و ارگانیک محله، مناطقی که امکان عبور و مرور کمتر و یا به علت دوری از خیابان اصلی و یا تنگی کوچه ها و معابر امکان دسترسی به آنها دشوار است، دارای قیمت پایین تری به نسبت سایر مناطق می باشد.

۴-۷٫ فضاهای نا امن در منطقه و محله

عمده ترین ناهنجاری در منطقه ۱۰ و محله بریانک به کانون های مواد مخدر اختصاص دارد. برای مثال محله هاشمی در برخی بخش ها دارای بافت مخروبه و ساختمان های متروکه ای است که به کانون های توزیع و مصرف مواد مخدر تبدیل شده و در ذهن اهالی منطقه باقی مانده است. همچنین ناسازگاری ساختمان های نواب با بافت سنتی مجاور آن سبب شکل گیری نقاط کور، متروکه و ناامن در حدفاصل بین این دو بافت گردیده است که عمدتا مورد استفاده توزیع و مصرف کنندگان مواد مخدر قرار گرفته است. در محله بریانک علاوه بر بافت پشت نواب، نواحی متروکه و فرسوده ای وجود دارد که در ذهن اهالی به عنوان فضاهای ناامن و نامناسب باقی مانده است. از مهمترین این فضا ها می توان به انتهای بن بست بریانک، پارک نور و بافت مسکونی پشت لبه کارگاهی قزوین اشاره کرد. به نظر می رسد که به طور کلی میزان ناامنی با حرکت از شمال محله به سمت جنوب افزایش می یابد(طرح و معماری،۱۳۸۱، مطالعات سازمان فضایی).

 

۴-۸٫ بررسی نابسامانی های زیست محیطی منطقه و آلاینده ها

محله بریانک، در حوزه آلودگی های صوتی متاثر از همجواری با فرودگاه مهرآباد قرار گرفته است. به علاوه وجود دو پمپ بنزین در لبه های شمال شرقی و جنوب غربی محله منجر به افزایش آسیب پذیری پس از وقوع سوانح ( آتش سوزی ) خواهد گردید. آلاینده های محله را می توان در گروه های آلاینده هوا، آب و خاک و صدا بررسی نمود. آلاینده هوا در محله شامل بزرگراه های نواب و قزوین، خیابان های اصلی محله و توقفگاههای اتوبوس داخل محله می باشد. مهمترین آلاینده آب و خاک، مساله فاضلاب می باشد که آلودگی آن از طریق چاههای جذبی و جریان فاضلاب روباز خانگی هم به داخل زمین رفته آبهای زیرزمینی را آلوده می سازد و هم خاک و محیط کالبدی محله را آلوده می کند. پهنه آلودگی کالبدی در اثر فاضلاب عمدتًا در بخشهای متراکم و قدیمی تر محله بریانک در جنوب شرقی و مرکزی و کناره های نهر فیروزآباد در سمت غرب منطقه ۱۰ دیده می شود. مهمترین منبع آلاینده صدا همجواری فرودگاه مهرآباد و مسیر کم ارتفاع هواپیماهای این فرودگاه در محلات بریانک و جی می باشد (طرح و معماری،۱۳۸۱، مطالعات محیط زیست).