اقتصاد مقاومتی و مفقوده ای بنام گردشگری دریایی

نویسنده:دکتر امیرحسین مزینی فر ، دکترای مدیریت گردشگری

اقتصاد مقاومتی و مفقوده ای بنام گردشگری دریایی

اگر بخواهیم تعریفی درباره گردشگری دریایی ارایه دهیم، ابتدا باید خود گردشگری را تعریف کنیم. به باور نگارنده گردشگری گونه‌ای از سفر است که به قصد تلذذ و تفریح انجام می‌شود.. اما متخصصان امر درباره گردشگری تعاریف بی‌شماری ارایه کرده‌اند. دیوید ویور، متخصص مدیریت گردشگری، می‌گوید: گردشگری مجموع پدیده‌ها و ارتباطات ناشی از کنش متقابل میان گردشگران، سرمایه، دولت‌ها و جوامع میزبان، دانشگاه‎ها و سازمان‌های غیردولتی، در فرایند جذب، حمل‌ونقل، پذیرایی و کنترل گردشگران و دیگر بازدیدکنندگان است. در تعریفی که سازمان جهانی گردشگری از این مفهوم کرده است، گردشگری به فعالیت‌های افرادی که برای استراحت، کار و دلایل دیگر به خارج از محیط سکونت معمول خویش سفر کرده و حداکثر برای یک سال متوالی در آن‌جا اقامت می‌کنند، گفته شده که در این تعریف گردشگری به دو دسته بومی و خارجی تقسیم می‌شود.  اگر بخواهیم گردشگری (tourism) را واژه‌شناسی کنیم، باید گفت که واژه tourism از لغت tour به معنای گشتن گرفته شده که ریشه در لغت لاتین turns به معنای دور زدن، رفت و برگشت بین مبدأ و مقصد و چرخش دارد. در فرهنگ وبستر گردشگری و مسافرت یکسان در نظر گرفته شده، اما فرهنگ لغت لانگمن گردشگری را سفری به قصد تفریح تعریف کرده است. امروزه واژه صنعت نیز به عنوان پیشوندی در کنار گردشگری به کار می‌رود و در اکثر کشورها اصطلاح صنعت گردشگری پذیرفته شده است. پذیرفته شدن اصطلاح صنعت گردشگری از این باب اهمیت دارد که اگر به لحاظ قانونی و حقوقی گردشگری به‌عنوان صنعت پذیرفته شود، می‌تواند از وام‌های صنعتی استفاده کند و از معافیت‌های مالیاتی صنایع برخوردار شود. اما گردشگری دریایی چیست؟

درباره گردشگری دریایی

گردشگری دریایی شکلی از گردشگری است که فعالیت‌های مربوط به آن در دو محیط ساحلی و دریا  (محیط ابی )صورت می‌گیرد. از این رو برای تعریف گردشگری دریایی باید به دو گونه آن اشاره کنم: گردشگری ساحلی و گردشگری دریایی. اگرچه این ‌دو در نگاه اول دارای شباهت‌هایی هستند، اما از نظر اهمیت و حوزه فعالیت باهم تفاوت دارند. ریشه گردشگری در مناطق ساحلی را باید در دوران روم باستان، هنگامی که نخستین خانه‌های رومی در بخش جنوبی اَپِنین پِنینسولا ساخته شد، جست‌وجو کرد. در طول قرن‌های بعدی نیز فرهنگ آن رشد کرده، به‌گونه‌ای که از نیمه قرن ۱۸، به‌عنوان یکی از ویژگی‌های وابسته به دریا مطرح و از نیمه دوم قرن بیستم که تفرجگاه‌های ساحلی با گسترش گردشگران انبوه (Mass Tourism) روبه‌رو شده، عمدتا تحت تاثیر عناصر شن، ماسه، آفتاب و…در محیط ساحلی بوده است. شاخه دریایی گردشگری دریایی یعنی آن‌گونه از گردشگری که از ساحل دور می‌شود و به وسط دریا و اقیانوس منوط می‌شود و از دهه ۱۹۸۰ در حال گسترش است.

به مجموعه فعالیت‌های تفریحی و سرگرمی که در محیط‌های دریایی دور از ساحل توسط گردشگران انجام می‌شود، گردشگری دریایی می‌گویند. ما باید  میان گردشگری ساحلی و گردشگری دریایی تفاوت قائل شویم چون  این‌گونه از گردشگری، از نظر اهمیت با گردشگری ساحلی متفاوت بوده، هرچند ممکن است شباهت‌هایی بین این نوع گردشگری و گردشگری ساحلی وجود داشته باشد. نوع فعالیت‌های تفریحی در گردشگری دریایی، بیشتر در آب‌های عمیق و دور از خشکی انجام می‌گیرد و به تجهیزات، امکانات و آموزش‌های ویژه‌ای نیاز دارد، با خطرات بیشتری نیز همراه است. فعالیت‌های تفریحی آبی مانند غواصی، سفرهای دریایی، اسکی روی آب، جت اسکی، آکواریوم دریایی، ماهی‌گیری در آب‌های عمیق، از مهم‌ترین جذابیت‌های گردشگری دریایی هستند. از سوی دیگر کارهایی مانند شنا در ساحل، حمام آفتاب گرفتن، ورزش‌ها و سرگرمی‌هایی را که در محدوده‌ ساحل انجام می‌شود، گردشگری ساحلی گویند.

طبق مطالعات صورت گرفته گردشگری ساحلی به یکی از اشکال پرطرفدار صنعت گردشگری تبدیل شده که با رشد روزافزونی در حال توسعه است و تامین‌کننده مزایای مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی زیادی برای ساکنان بومی مقصد میزبان است. تفرجگاه‌های ساحلی با رویکردهای جدیدی در ارتباط با توسعه وگسترش روبه‌رو است؛ از مهم‌ترین تغییرات حاصله در فرآیند شکل‌گیری و گسترش گردشگری ساحلی، می‌توان تغییر نوع نگاه گردشگر در برخورد با تفرجگاه ساحلی را نام برد. زمانی، نیاز گردشگران تنها در بازدید از ساحل و دریا تعریف می‌شد، درحالی‌که گردشگر امروزی در جست‌وجوی تجربیات متفاوتی از فعالیت‌های ورزشی، تفریحی، فرهنگی و میراث طبیعی است.

در گردشــگری ساحلی فعالیت‌هایی مانند ورزش‌هایی از قبیل والیبال و فوتبال ساحلی و شنا، حمام آفتاب گرفتن، تماشای طلوع یا غروب آفتاب و دیگر سرگرمی‌هایی که در محدوده ساحل انجام می‌شود، بیشترین حجم فعالیت‌ها را شکل می‌دهند.

گردشگری و تفرج در نواحی ساحلی، دارای جایگاهی است که در چهار زیرمنطقه موازی با ساحل قرار دارد:

-۱ منطقه آب‌های ساحلی: این منطقه دریایی اکولوژیکی نزدیک ساحل، از فلات قاره شروع می‌شود و تا ساحل ادامه دارد. این منطقه غنی‌ترین منطقه برای ماهیگیری است و غالبا شامل صخره‌ها و ستون‌های سنگی جالب توجه است. این قسمت برای سفر به جزایر نزدیک نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

-۲ منطقه ساحل: هم محدوده‌ای از دریا و هم محدوده‌ای از خشکی را دربرمی‌گیرد. به‌خصوص اگر گسترده و شنی باشد، بسیاری از بازی‌ها و ورزش‌های آبی گروهی را پوشش می دهد.

-۳ منطقه پهنه کرانه‌ای: این منطقه به ناحیه پشت منطقه ساحل اطلاق می‌شود و بسیاری از تفریحات دریایی را حمایت می‌کند. مانند چادر زدن، پیک‌نیک و گردش بیرون شهر. در برخی مکان‌ها این منطقه هتل‌ها و برخی مشاغل را دربرمی‌گیرد. چشم‌انداز مهم این منطقه منظره دریاست.

-۴ منطقه پس کرانه: اراضی پشت مناطق ساحلی عموما شامل مناطقی است که خدماتی را برای فعالیت‌های تفریحی دربرمی‌گیرد. منظره ساحلی توسط پستی‌ها و بلندی‌ها و پوشش گیاهی شکل گرفته است.

 حال که گردشگری دریایی را تعریف کردیم، به مزیت ها و معضلات آن در ایران عزیز بپردازیم :

گردشگری دریایی در ایران چه معنایی دارد؟ این تعریف چه تفاوتی با کشورهای توسعه یافته اعم از چین، ژاپن و امریکا  و ترکیه  دارد از حداقل ظرفیت های موجود در حوزه دریا استفاده حداکثری را می برند تا در زمینه های مختلف اقتصادی اعم از گردشگری، استحصال انرژی و حمل و نقل ارزان استفاده مطلوب را داشته باشند. آیا میزان جابه جایی مسافر بین جزایر و بنادر مختلف می تواند معیار و شاخص مناسبی برای تعریف از این صنعت باشد؟

با توجه به ابن که  گردشگری آن هم در زمینه دریا امری چند وجهی و دارای تعریف های متفاوت است و از بازی بچه ها با شن و ماسه شروع می شود و تا کشتی های کروز و هتل های دریایی می تواند ادامه داشته باشد،متاسفانه  در کشور ما ساده ترین امکانات حتی برای تماشای دریا وجود ندارد و تعریف نشده است. ایران با دارا بودن ۷ استان دریایی در شمال و جنوب کشور و موقعیت جغرافیایی مناسب می تواند از طریق ایجاد پوشش انسانی در این نواحی بستر ایجاد اشتغال را در این نواحی فراهم کند، در این ارتباط گردشگری دریایی می تواند یکی از ارکان قابل توجه در توسعه این نواحی باشد. ایجاد یک شغل در حوزه دریا منجر به ایجاد چهار شغل جانبی می شود؛ بر این اساس است که لزوم توجه به این بخش مهم از کشور و اقتصاد دریامحور و توجه به حوزه گردشگری دریایی که یکی از زیرشاخه های مهم گردشگری است را ضروری می نماید .

ایران با دارا بودن ۵۸۰۰ کیلومتر طول نوار ساحلی، دارای مزیت مطلق است. جاذبه های دریایی در جنوب و شمال ایران نظیر جزیره آشورا ده بندر ترکمن، وجود تالاب های بین المللی انزلی و میان کاله و خلیج گرگان و شادگان و خور آذینی و …، مناظر بسیار زیبا در سواحل چابهار، شهرهای توریستی رامسر، محمودآباد و …، جزایر قشم، کیش، هرمز و … با جاذبه های دریایی متنوع آنها و سایت های تخم گذاری لاک پشت های دریایی، بازار ماهی فروشان رشت و بندر عباس، قلعه های پرتغالی در سواحل جنوب، شهر دریانوردان کنگ با موزه های دریایی قدیمی اش، بندر باستانی سیراف و موزه دکتر وایت هوس، بوشهر و موزه مردم شناسی و غذاهای دریایی اش، بندر کنگان با ساختار معماری دریایی اش، کارگاه های ساخت لنج های سنتی در سواحل جنوب، هنگام و هندورابی با ماهیان آکواریومی و دلفین های دریایی زیبای شان، صنایع دستی دریایی، جشن های دریایی مانند نوروز صیاد در ساحل سلخ قشم، جنگل های حرا در سواحل جنوب، سایت تخم گذاری پرندگان دریایی در جزیره شیدور، غواصی علمی و بوم شناسی، تورهای تفریحی کشتی و انواع ورزش های دریایی نظیر پاراسل و بانانا و … همه و همه می توانند پتانسیل ها و ظرفیت های گردشگری دریایی ایران باشند. هم اکنون سهم صنعت گردشگری ایران از تولید ناخالص داخلی کمتر ۱۲۰میلیون دلار، معادل ۴/۲ درصد است که پیش بینی می شود این رقم در سال ۲۰۲۲ به ۴ درصد افزایش یابد. همچنین در حال حاضر ۴۷۵ هزار ایرانی در صنعت گردشگری و صنایع مرتبط با آن اشتغال دارند که این میزان ۲/۱ درصد کل میزان نیروی کار فعال در ایران است که بر اساس برنامه های دولت این رقم در سال ۲۰۲۲ باید به ۲/۳ درصد افزایش یابد. با توجه به جمعیت جوان رو به گسترش کشورمان، نرخ بالای بیکاری، لزوم افزایش درآمد ارزی و سرمایه گذاری خارجی، توجه بیش از پیش در حوزه گردشگری می تواند زمینه رسیدن به اشتغال کامل، افزایش درآمد ارزی، معرفی تمدن و فرهنگ ایرانی به جهانیان، تعامل گسترده و سازنده با کشورهای دنیا و درهم شکستن مرزهای قومی و اقلیتی را فراهم کند.که البته به نظر این جانب سهم اشتغال در بخش گردشگری با توسعه گردشگری دریایی می تواند به ۱۰ درصد افزایش یابد .

معضلات گردشگری دریایی

مهم‌ترین معضلات گردشگری دریایی ایران  را می‌توان در دو  مقوله تعریف کرد  ۱- نبود سند ملی که در آن  مولفه های اصلی شامل تعریف گردشگری دریا یی  اهداف ابزار و وسایل  و ابعاد گردشگری دریایی ( ابعاد اجتماعی سیاسی اقتصادی فرهنگی  و.. ) در ان مشخص گردیده باشد و دوم تاثیرات منفی  این صنعت بر مناطق ساحلی، شهری شدن افقی، تولید زباله و از بین رفتن هویت‌ها و ارزش‌های فرهنگی دانست و به نظر می‌رسد تنها راهکار مدیریت آنها، حل تضاد میان منافع اقتصادی گردشگری و تاثیرات آن بر محیط زیست و جامعه است.

به منظور کاهش مشکلات و تامین پایداری صنعت گردشگری و منابع ساحلی که توسط بخش‌های دیگر استفاده می‌شود، باید به ادغام گردشگری دریایی در برنامه‌ریزی‌های استراتژیک توسعه‌ای توجه زیادی شود ونوع معماری شهری بنادر ایران به سمت توسعه گردشگری دریایی تغییر یابد . در برنامه‌ریزی‌های توسعه گردشگری، بسیار مهم است که بر برنامه‌ریزی مناسب رشد گردشگری با توجه به ظرفیت‌ها و امکانات مناطق محلی تاکید شود.

در دسترس بودن سیستم‌های حمل ونقل، آب آشامیدنی، انرژی، مخابرات، بازیافت زباله و خدمات اساسی بهداشتی و امنیتی اهمیت زیادی برای موفقیت بخش گردشگری دارد. زیرساخت‌ها و برنامه‌های خدماتی و مدیریتی باید به‌صورت جامع تدوین شود و وضعیت موجود و تقاضای آینده بخش گردشگری، جامعه محلی و بخش‌های دیگر را در نظر بگیرد. تدوین دستورالعمل‌ها و استانداردهای فنی  و زیست محیطی برای تاسیسات و موسسات دریایی، برای گردشگری دریایی درحال قدم برداشتن در عرصه‌های صنعتی و دور شدن از فضاس سنتی است بسیار ضروری به نظر می رسد. موضوع مهم در این بخش کاهش مدت زمان تدوین دستورالعمل ها و شفاف سازی ان برای افزایش استقبال سرمایه گذاری بخش خصوصی است :

و در پایان عمده ترین معضلات پیش روی توسعه گردشگری دریایی به صورت خلاصه به شرح زیر قابل بیان است :

• تعدد دستگاههای ذیمدخل در بخش بهره برداری از دریا خصوصا گردشگری دریایی
• تعدد قوانین ومقررات در حوزه بهره برداری از دریا وموازی بودن قوانین و مقررات و تناقض ان ها و تدوین قوانین جدید مغایر
• مبحت هزینه فایده : با توجه به سنگین بودن هزینه سرمایه گذاری در حوزه صنعت دریایی تضمین حداقل سود و سرمایه توسط دولت ضروری است