برخی مشکلات و چالش های موجود در محیط زیست ایران

محمد ولایت­زاده

دانشجوی کارشناسی ارشد ایمنی صنعتی، مدیر HSE شرکت اندیشمندان جنوب پست الکترونیک: mv.5908@gmail.com

مقدمه

تخریب محیط زیست، تولید آلودگی متعدد فعالیت های انسانی و عدم توجه به بوم شناسی طبیعت سبب شده است تا در سال های اخیر تعادل و توازن موجود در اکوسیستم های ایران برهم خورده و مشکلات مختلفی به وجود آید. از بین رفتن تالاب ها و خشک شدن دریاچه ها، تخریب جنگل ها و افزایش ساخت و سازها، افزایش آلودگی های مختلف نظیر آلودگی هوا، آب، خاک و صوت، کمبود منابع آب های زیرزمینی، عدم مدیریت پسماند و دفن بهداشتی زباله ها، ورود پساب های شهری، صنعتی، کشاورزی به اکوسیستم های طبیعی نتیجه این برهم خوردن تعدل محیط زیست در ایران است.

آلودگی هوا

هوای پاک و سالم مایه شادمانی زندگی بشری است که نیاز به آن بیش از نیاز به غذا و آب می­باشد. صنعت مدرن امروز، باعث تولید گازها و ذرات زیادی ­می­شود که هوای آزاد را آلوده می­کنند. در سال­های گذشته زغال در صنعت باعث تولید دی­اکسیدگوگرد زیادی می­شد، اما امروز به دلیل محتویات کم گوگرد در زغال، سوخت آن مشکلات زیادی تولید نمی کند، در حالی که وسایل نقلیه موتوری مشکل اساسی هستند که ترکیب دی­اکسیدنیتروژن و ذرات آلی غیرقابل تجزیه را تولید می­کنند که تحت اثر اشعه خورشید به ازون تبدیل می­شود که مهمترین آلوده کننده هوا می­باشد. گاز دی­اکسیدنیتروژن هوا را به رنگ قهوه­ای در می­آورد و این وضعیتی است که بسیاری از شهرها در فصل تابستان با آن مواجه هستند. ذرات ریز که در اثر سوخت موتورهای بنزینی و گرد و غبار جاده­ای، دود حاصل آتش­سوزی و گرده­های گیاهان تولید می­شود، عامل آلودگی هوا در روزهای زمستانی است. آلودگی هوا یک خطر اصلی زیست­محیطی بر سلامت انسان­ها در بسیاری از شهرهای توسعه یافته یا در حال توسعه در جهان هست. سطح آلودگی هوا معمولا به وسیله غلظت آلاینده­های هوا مانند دی­اکسیدنیتروژن، دی­اکسیدگوگرد، مونواکسیدکربن، ازون و ذرات معلق مشخص می شود. در طول دهه اخیر تلاش­های بسیاری در بررسی روابط بین آلودگی هوا و پارامترهای هواشناسی اختصاص و چندین روش آماری پیشنهاد شده است. افزایش جمعیت و پیشرفت صنعت از جمله عواملی بوده که در گسترش و ایجاد آلودگی هوا در شهرهای بزرگ تاثیر داشته است و بر آن شده تا در شهرهای بزرگ جهان به فکر کنترل و راه­های جلوگیری افزایش آلاینده­ها باشند آلودگی هوا نشان دهنده طیف گسترده­ای از اثر بر سیستم­های بیولوژیکی، فیزیکی و اقتصادی است. سال­های اخیر کیفیت هوا به عنوان عامل اصلی در پدیدار شدن کیفیت زندگی در مناطق شهری، به خصوص در مناطق پر جمعیت و صنعتی مطرح شده است.

گردو غبار و طوفان های خاک

طوفان­های گرد و غبار به عنوان یکی از رایج­ترین بلایای طبیعی قرن اخیر دارای اثرات متعدد مثبت و منفی بر روی اکوسیستم­ها است. این طوفان­ها با افزایش میزان مواد مغذی خاک در مناطق رسوب­گذاری و اقیانوس­ها، حاصلخیزی و رشد فیتوپلانکتون­ها را افزایش داده و با کاهش میزان تابش، رشد و عملکرد پوشش گیاهی را تحت تاثیر قرار داده و باعث شیوع بیماری­های مختلف در بین جوامع بشری می­شود. ایران نیز به دلیل مختصات منطقه ای، اقلیم گرم و خشک و همچنین قرار گرفتن بر روی کمربند بیابانی جهان از نظر گرد و غبار خسارات جبران ناپذیری را متحمل شده است. آنچه که در این بین این بحران را تشدید می­کند برنامه­ریزی اشتباه دولت­های منطقه از جمله ترکیه، عراق، عربستان و حتی خود ایران در برداشت غیراصولی از آب­های سطحی و عدم رعایت حق­آبه زمین­های پایین­دست و تالاب­ها و همین طور تغییر بدون برنامه­ریزی و غیراصولی کاربری اراضی است، همان گونه که با تخریب هرچه بیشتر پوشش گیاهی منطقه منجر به بازخورد مثبت اثرات تغییرات اقلیم در منطقه می­شوند. این پدیده در ایران توانسته در کوتاه مدت اثرات نامطلوبی بر محیط­زیست، اقتصاد و سلامت ساکنین ۱۷ استان کشور به ویژه شهرهای مرزی همانند اهواز و کرمانشاه بر جای گذارد (کریم­دوست و اردبیلی، ۱۳۸۹). البته در حال حاضر ۲۲ استان کشور با شدت و ضعف­های متفاوت تحت تاثیر پدید گرد و غبار و طوفن­های ناشی از آن هستند.

گرم شدن کره زمین

یکی از مهمترین مسائل زیست­محیطی در رابطه با بخش انرژی، تغییرات جهانی آب و هوا می­باشد که در اثر تجمع بی­رویه گازهای گلخانه­ای ایجاد شده است. گازهای‌ گلخانه‌ای به طور طبیعی در جو زمین وجود دارند، اما فعالیت­های انسان­ها و آلودگی­های ناشی از این فعالیت­ها، مقدار گازهای مذکور را به طور غیرطبیعی افزایش می‌دهد. در نتیجه گرمای ناشی از تابش اشعه خورشید در جو زمین محبوس می‌شود و دمای کره زمین را افزایش می­دهد. گازهای ‌گلخانه‌ای دارای منابع تولید کننده طبیعی و غیرطبیعی هستند. در حال حاضر گازهایی نظیر دی­اکسیدکربن، متان، مونواکسیدکربن، اکسیدهای گوگرد و نیتروژن در رده گازهای گلخانه­ای طبقه­بندی شده­اند. کشور ایران در بین ۱۰ کشور اول تولید کننده گازهای گلخانه­ای می­باشد که این مسئله سبب تغییر الگوی دمایی، کاهش منابع آبی، افزایش سطح دریاها، تخریب نواحی ساحلی، از بین رفتن محصولات کشاورزی و غذایی، تخریب جنگل، تناوب و تشدید خشکسالی شده است. در سال­های اخیر روند روبه رشد مصرف انرژی، پدیده بحران گرم شدن کره زمین را در جهان به وجود آورده است. مصرف روز افزون سوخت­های فسیلی اگرچه رشد سریع اقتصادی جوامع مختلف را به همراه داشته است، اما به واسطه انتشار آلاینده­های حاصل از احتراق سوخت­های فسیلی و افزایش دی­اکسیدکربن در اتمسفر و پیامدهای ناشی از آن، جهان را با تغییرات تهدید آمیزی روبرو ساخته است. در ایران نیز مصرف بی رویه حامل های انرژی و تولید آلودگی های صنعتی توسط انسان سبب افزایش دمای هوا شده است به طوری که در بسیاری از مناطق ایران مانند جنوب و غرب استان خوزستان میزان بارش باران کاهش یافته و دمای هوا در فصل پاییز نیز افزایش یافته است.

آلودگی خاک

خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است که حدود ۹۵ درصد غذای انسان از آن حاصل می­شود. بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان پذیر نخواهد بود. یکی از چالش­های اساسی قرن اخیر اجتماع تدریجی آلودگی در محیط­زیست بوده و در این میان خاک نیز از این قاعده مستثنی نیست. امروزه یکی از مشکلات محیط زیست، آلودگی خاک­های کشاورزی با انواع آلاینده­های شیمیایی، مخصوصا فلزات سنگین است که از جمله چالش­های مهم توسعه کشاورزی و در نتیجه توسعه روستایی به شمار می­رود. این آلاینده­ها با استفاده از انواع کودهای آلی و شیمیایی، پساب­های شهری، آفت­کش­ها، حشره­کش­ها، علف­کش­ها و بسیاری دیگر از فرآیندهای کشاوررزی که به طور محلی بر خاک اثر می­گذارند، به طور بالقوه توسعه کشاورزی و روستایی را با مشکل روبه­رو خواهد کرد. در ایران در بسیاری از مناطق به دلیل کشاورزی و استفاده از سموم و کودهای شیمیایی و ایجاد صنایع پتروشیمی، احداث پالایشگاه­ها و حفاری چاه­های استخراج نفت و گاز باعث افزایش مشکلات آلودگی درخاک های اطراف این مناطق می شود. عواملی نظیر دفع نامناسب فاضلاب­ها و ضایعات مراکز صنعتی، پخش آلاینده توسط پالایشگاه­ها و نیروگاه­ها، نشت آلاینده از مخازن نفتی زیرزمینی و ایستگاه­های سوخت­گیری، تصادفات تانکرها و نفت­کش­ها به این مشکل دامن می­زنند. مهم­ترین آلاینده­های خاک شامل فلزات سنگین، بارش اسیدی و مواد آلی می باشند. از این بین، فلزات سنگین در سالیان اخیر به دلیل خصوصیات خطرناک و سمی در خاک شدیدا مورد توجه قرار گرفته­اند.

آلودگی آب

آلودگی آب همواره یکی از دغدغه های متخصصان محیط زیست می باشد. در حال حاضر با پیشرفت فناوری و افزایش صنایع متعدد در مجاورت رودخانه ها، تالاب ها و دریاها میزان آلودگی این اکوسیتم های با ارزش افزایش یافته است. با ایجاد صنایع مختلف نظیر پالایشگاه ها، پتروشیمی ها، نیروگاه ها، کارخانجات صنایع فولاد، صنایع نساجی، صنایع غذایی، سیمان و … پساب های صنعتی این واحدهای بزرگ و کوچک به اکوسیستم های آبی وارد شده و آن ها را آلوده کرده است. همچنین احداث اغلب بیمارستان ها و کشتارگاه های دام و طیور، مجتمع پرورش ماهیان نیز سبب شده تا پساب این صنایع نیز به رودخانه ها و تالاب ها وارد شود. ورود مستقیم پساب های شهری و روستایی و پساب کشاورزی زمین های تحت کشت اطراف اکوسیستم های آبی نیز یکی از دلایل آلودگی آب می باشد. در حال حاضر خلیج فارس، دریای خزر، رودخانه ها، دریاچه ها و تالاب های داخلی ایران با مشکلات آلودگی عدیده ای روبه رو هستند. آبزیان موجود در این اکوسیستم های آبی با وجود آلاینده های مختلف نظیر سموم علف کش و آفت کش، فلزات سنگین، آلودگی های نفتی و… نمی توانند در شرایط مناسبی زیست نمایند و گاهی مرگ و میر ماهیان و سایر آبزیان به صورت گروهی مشاهده می شود.

آلودگی صوتی و سر و صدا

امروزه در حالی که همه نگاه­ها به سمت آلودگی هوا معطوف شده، معضل آلودگی صوتی به صورت کاملا چراغ خاموش سلامتی میلیون­ها نفر به ویژه شهروندان کلان­شهرها را با خطراتی جدی مواجه می­سازد. در سال­های اخیر آلودگی صوتی به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی انسان­ها در مناطق شهری، در سراسر جهان به رسمیت شناخته شده است. آلودگی صوتی یکی از مهم­ترین مشکلات زیست­محیطی شهرها محسوب می­شود که شدت آن در سال­های اخیر به دلیل افزایش تراکم جمعیت در شهرها، افزایش تعداد وسایل نقلیه موتوری، افزایش صنایع در مجاورت شهرها و افزایش فعالیت­های ساختمان­سازی روبه افزایش بوده است. در ایران بیش از دو دهه است که آلاینده­های زیست­ محیطی آب، خاک و هوا مورد توجه روزافزون قرار گرفته­اند، اما درمورد آلودگی­های صوتی هنوز جای کار بسیار زیاد است. در حالی که افزایش فعالیت­های مختلف در خدمات شهری جهت گذراندن زندگی موجب گردیده است تا آلودگی صدا به عنوان یک مشکل اجتماعی بروز نماید، متاسفانه اهمیت و جایگاه آلودگی صدا در کشور ما مانند بیشتر آلودگی­ها چندان روشن و مشخص نشده است. مطالعات بسیاری حاکی از افزایش گسترش آلودگی صدا در شهرهای بزرگ ایران دارند. آلودگی صوتی در شهرها و عواقب آن برای جامعه، محققان زیادی را بر آن داشت که در چندین کشور از جمله ایران روی این مساله تحقیق و مطالعه کنند. نتایج مطالعاتی که در شهرهای مختلف کشور از جمله زنجان، قزوین، تهران، کرمان، یزد، ساری، خرم آباد، یاسوج و اصفهان با استفاده از دستگاه­های مختلف ترازسنج صوتی انجام شده است، نشان دادند که در مقایسه با استانداردهای زیست­محیطی، در اغلب ایستگاه­های موردنظر اندازه­گیری این شهرها، سر و صدا بالاتر از حد استاندارد می­باشد

تخریب جنگل ها و مراتع

امروزه تبدیل جنگل­ها و مراتع به اراضی کشاورزی به یکی از نگرانی­های قابل توجه در سطح دنیا در زمینه تخریب محیط­زیست و تغییر اقلیم جهانی تبدیل شده است. تغییر کاربری اراضی در مناطق شمالی ایران معمولا با کاهش میزان ماده آلی و مواد مغذی خاک همراه بوده و به تخریب ساختمان خاک و تغییر توزیع و پایداری خاکدانه­ها منجر می­شود. خاک­های اراضی جنگلی به علت دارا بودن مواد آلی زیاد و ساختمان مناسب همواره مورد توجه بوده­اند، ولی تغییر در مدیریت و کاربری آن­ها و اعمال خاکورزی، تاثیر عمده­ای بر میزان ماده آلی و دیگر ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی خاک می­گذارد. تغییر کاربری زمین و تخریب اکوسیستم­های طبیعی به ویژه جنگل، به دلیل رشد جمعیت و افزایش نیاز جهانی به غذا صورت گرفته و پیشرفت فناوری و فرصت­های اقتصادی، باعث دخالت انسان در تغییر تعداد زیادی از اکوسیستم­ها شده است. بنابراین با توجه به استفاده بی رویه از مراتع، تخریب جنگل ها و منابع طبیعی، فرسایش خاک افزایش می باید و در نتیجه طوفان های گرد و غبار نیز افزایش خواهد یافت.

پسماندها

پسماندها یکی از مهم‌ترین منابع آلوده‌سازی‌ خاک‌ها محسوب می‌شوند. پسماندها می‌توانند به داخل زمین نفوذ کنند و منابع آبی را نیز آلوده کنند. این در حالی است که همه کشورهای پیشرفته پسماندها را طلای کثیف می‌نامند و با بازیافت و تولید کمپوست به زباله‌ها ارزش افزوده می‌دهند. یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین زباله‌های شهری، زباله‌های بیمارستانی است که بخشی از بافت بدن یک بیمار، سوزن‌های آلوده به بیماری‌های خطرناک، تیغ‌های جراحی بیماران حاوی بیماری ایدز و …. قسمتی از پسماندهایی است که از بیمارستان، همراه با صدها هزار تن پسماند معمولی جمع­آوری می‌شوند.  موضوع دفن بهداشتی زباله در ایران هنوز هم موضوع جدیدی به شمار می آید، زیرا در اکثر مناطق ایران هنوز دفع زباله به صورت تلنبار، سوزاندن و در مواردی به صورت دفن غیربهداشتی صورت می گیرد. مکانیابی نادرست محل دفن پسماند باعث آلودگی آب های زیرزمینی، آلودگی هوا، انتشار بیماری ها و… در مناطق پیرامون شده است. فعالیت های کنونی مدیریت پسماند در انجام اقدامهای اساسی، زیاد موفق نبوده و علت آن ناقص بودن سیستم و عدم توجه به عناصر موظف و پشتیبان سیستم مدیریت پسماندهای شهری است. در سالهای اخیر در چند شهر با کمک وزارت کشور و شهرداری ها اجرای طرحهای دفن بهداشتی انجام شده است، اما به نظر می رسد فرهنگ سازی، آموزش و تشویق مردم نسبت به تفکیک پسماندها از مبدا امری ضروری است و باید مدیریت پسماند را از خانه های مردم آغاز کرد تا در مراحل تکمیلی این فرآیند تسهیل گردد.

نتیجه گیری

به نظر می رسد با توجه به مشکلات یاد شده یک همکاری و همدلی بین نهادها، سازمان ها و مردم نیاز است تا با ارائه، آموزش و اجرای راهکارهای مدیریتی نوین و مناسب و الگوبرداری از کشورهای پیشرفته در زمینه نگهداری محیط زیست، از افزایش آلودگی و مشکلات در محیط زیست ایران جلوگیری شود و با نگاه به توسعه پایدار برای آیندگان برنامه ریزی اصولی صورت گیرد.