بررسی رویکردهای اسکان موقت پس از سوانح طبیعی در پاکستان

الهام ارجمند

دانشجوی کارشناسی ارشد، رشته بازسازی پس از سانحه، گروه سوانح و بازسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی،‌ law.arjmand@yahoo.com

چکیده:

در سال‌های اخیر کشور پاکستان در معرض سوانح طبیعی (سیل و زلزله) و انسان‌ساز متعدد و پیاپی قرارگرفته است و هر بار موضوع تأمین سرپناه و مسکن برای جمعیت آسیب‌دیده با چالش‌های بسیاری همراه بوده و مسئولان را بر آن داشته تا رویکردهای مختلفی را اتخاذ کنند. همین امر بر اهمیت سیاست‌های تأمین سرپناه اضطراری و موقت تأکید می‌نماید.

این مقاله از نوع مطالعه کتابخانه‌ای بوده و روش گردآوری اطلاعات، شامل بررسی منابع مکتوب، جستجو در پایگاه‌های اینترنتی و بهره‌گیری از کتب، مقالات و گزارش‌ها است.

در ادامه به بررسی رویکردهای اسکان موقت پس از سانحه در پاکستان خواهیم پرداخت و سه مطالعه موردی سیل ۲۰۱۰ سندایی، سیل ۲۰۱۲ یعقوب‌آباد و زلزله ۲۰۰۵ کشمیر بررسی می‌گردد. طبق نتایج این تحقیق پس از وقوع سه سانحه مهم اخیر در پاکستان، رویکردهای متفاوتی جهت تأمین سرپناه و اسکان موقت توسط مسئولان اتخاذ گردید. به‌طوری‌که پس از سیل ۲۰۱۰ در سندایی “چادر”، “بسته سرپناه” و “بسته سقف‌سازی” توزیع و سپس سیاست “تک اتاق” مطرح شد. پس از وقوع سیل ۲۰۱۲ یعقوب‌آباد دو ایده “خانه‌سازی با هسته چوبی” و “خانه‌های مقاوم در برابر سیل” ارائه گردید. ایده‌های مطرح شده پس از زلزله ۲۰۰۵ کشمیر نیز موسوم به “ایده‌های غیر چادری” شامل “متکی به سرپناه”،” ایوان متکی به سرپناه” و “سرپناه قابی” بودند.

در مجموع کلیه ایده‌های مطرح شده طی فرآیندی تکاملی مرحله‌به‌مرحله ارتقا یافته و با به‌کارگیری تکنیک‌های بومی و نیروی کار محلی، در نهایت به مسکن کم‌هزینه و قابل گسترش (در آینده) دست یافته‌اند. از طرفی به دلیل تکرار متوالی سوانح و مشکلاتی که به دنبال عدم مالکیت زمین، اقشار کم‌درآمد جامعه را تهدید می‌نمود، تمایل به ساخت مسکن با سازه سبک با قابلیت برپایی و جمع‌آوری سریع به‌وجودآمد. تلفیق تکنیک‌های جدید ساخت‌وساز با مصالح سبک و بومی پاسخ مناسبی برای این مسئله فراهم نمود.

مقدمه

مجموعه عملیات پس از هر سانحه شامل سه مرحله امداد و نجات، ساماندهی و بازسازی است. در این مقاله هدف، شرح وبسط مرحله سامان‌دهی و اسکان موقت است. ساماندهی به عنوان یک دوره گذار میان امداد اضطراری و توسعه پایدار بلند مدت تلقی می‌شود و دلالت دارد بر بازگرداندن خدمات بنیادی به عملکردهای پیش از سانحه، کمک به مردم در جهت خود کفایی و خودباوری، مرمت خرابی‌ها اعطای تسهیلات مالی، احیای فعالیت‌های اقتصادی و فراهم کردن زمینه‌های حمایت از بازماندگان در زمینه‌های روانی و اجتماعی. مرحله سامان‌دهی عمدتا بر توانمند سازی آسیب دیدگان متمرکز است، تا جامعه آمادگی بازگشت به الگوهای زندگی قبل از سانحه را بیابد (فلاحی،۱۳۸۵، ص: ۵).

از  سال ۲۰۰۵ کشور پاکستان در اثر سوانح طبیعی مانند سیل و زلزله دستخوش خسارات مادی و معنوی بسیاری گردیده است، ضمن اینکه به دلیل درگیری‌های قومی بین پاکستان و افغانستان، گروه‌هایی از جامعه مجبور به ترک محل سکونت خود شدند و “جابه جایی‌ها” رخ داده اند. هدف از این مقاله معرفی رویکردهای اسکان موقت پس از سوانح طبیعی در کشور پاکستان است. سیاست تک اتاق، بسته سقف، بسته سرپناه و سرپناه غیر چادری نمونه‌هایی از آن می‌باشد که در مطالعات موردی سیل ۲۰۱۰ سندایی، سیل ۲۰۱۲  یعقوب‌آباد سندایی و زلزله ۲۰۰۵ کشمیر به صورت مجزا به بررسی هر یک می‌پردازیم.

معرفی کشور پاکستان

کشور پاکستان با مساحت ۸۰۳ هزار کیلومتر مربع (نیمی از وسعت ایران) در منطقه آسیا و شبه قاره هند قرار دارد. از شمال با چین و افغانستان، از غرب با جمهوری اسلامی ایران، از شرق با هند و از جنوب با دریای عمان همسایه است )شکل۱(۲,. طبق آخرین سرشماری در سال ۲۰۱۵، جمعیت پاکستان ۱۸۸٫۹ ملیون نفر تخمین زده شده است. در اوت ۱۹۴۷ پاکستان به نام دین اسلام و کشور خاص مسلمانان (در حوزه شبه قاره هند) اعلام استقلال نمود. از این رو مذهب در این کشور نقش به سزایی ایفا می‌کند. دولت پاکستان سنی بوده و سعی می نماید جامعه شیعی را در اقلیت نگه دارد. اقتصاد پاکستان، بر پایه کشاورزی استوار است و صادرات کالاهای کشاورزی مهم‌ترین منبع درآمد ارزی کشوربه شمار می‌رود (www.hajij.com,1396).

 

 

سرزمین پاکستان به لحاظ طبیعی و توپوگرافی به چهار منطقه متمایز تقسیم می شود: دو قسمت کوهستانی در شمال (کوه های مرتفع هیمالیا) و شمال غرب (سلسله جبال هندوکش) و یک جلگه حاصلخیز (پنجاب) و یک منطقه ساحلی در جنوب (https://fa.wikipedia.org).

خطرات طبیعی

سیل و زلزله دو مخاطره طبیعی رایج در این سرزمین هستند. جلگه‌های حاصلخیز جنوب پاکستان (پنجاب)، باران‌های موسمی[۱]، رودخانه سند، گرم شدن کره زمین و بستر کم عمق دریای عمان زمینه را برای وقوع سیل‌های متعدد فراهم نموده‌است. به علاوه کیفیت پایین ساخت و ساز، مکان یابی نامناسب و فقدان مدیریت در امر ساخت وساز موجب تلفات جانی و زیان های مالی بسیاری می‌شود[۲]. از طرفی قرارگیری بر روی کمربند آلپ – هیمالیا و کمربند میانی اقیانوس اطلس پاکستان را جز کشور های زلزله خیز جهان قرار می‌دهد(  http://www.cloob.com ,۹۲/۰۲/۲۰ ).[۳] از سال ۲۰۰۵  وقوع متوالی سوانح طبیعی و درگیری‌های قومی ، پاکستان را با میلیون‌ها جابجایی، تخریب و تلفات مواجه نموده و در نتیجه مساله تامین سر پناه اضطراری و موقت در این کشوربسیار حائز اهمیت بوده و ودولت را به سمت برنامه‌ریزی و اتخاذ سیاست های ویژه در این زمینه هدایت نموده است.

سیل۲۰۱۰[۴] سندایی

 در سال ۲۰۱۰ بارش‌های شدید موجب وقوع سیل عظیمی در نواحی جنوبی پاکستان گردید. شعاع ویرانی‌ها به بیش از ۶۰۰ مایل رسید. شمال سیندایی[۵] ، جنوب پنجاب و شرق بلوچستان بیشترین آسیب را دیده و نزدیک به ۱۰ ملیون نفر بی خانمان شدند(IFRC, UN-HABITAT and UNHCR, 2014: 62). وقوع این سیل طی ۸۰ سال گذشته در پاکستان بدترین فاجعه در نوع خود به شمار می رود ( تخمین زده می شود که یک پنجم این کشور به زیر آب فرورفته باشد). ابعاد گسترده فاجعه تامین این تعداد سرپناه را به چالش بزرگی تبدیل نمود. دولت مسئولیت برنامه ریزی و فراهم کردن سرپناه در مناطق آسیب‌دیده را به” ستاد ملی مدیریت بحران”[۶] واگذار نمود (IFRC, UN-HABITAT and UNHCR, 2014: 65).

سیل و بی‌خانمانی در چند سال اخیر مشکلاتی در زمینه مسائل بهداشتی و آب آشامیدنی به وجود آورده و در نتیجه شیوع بیماری‌های پوستی و وبا را در پی داشته است. در همین راستا گروه اکتد[۷] ضمن توجه به زیرساخت‌ها با استفاده از پمپ‌های دستی و منابع ذخیره آب این مشکل را نیز حل نموده است ( شکل۳)۴,  (اکتد،۲۰۱۳، ص: ۱۰)

[۱] در سال‌های اخیر میزان بارش‌های موسمی در پاکستان و غرب هند افزایش یافته است.

 

در روزهای نخست پس از سیل مردم تمایل به اسکان در نقاط مرتفع و ساختمان‌های عمومی در دسترس دارند.[۲]

[۳] در قسمت جنوبی پاکستان که دشت‌های مسطح قرار دارند، معمولا در فصل تابستان (زمان برنج‌کاری) زمین‌ها غرق آب هستند سیل رخ می دهد. آب ناشی از سیل می تواند ماه‌ها راکد باقی بماند و موجب تحمیل خساراتی به زیر ساخت‌ها و ساختمان‌ها گردیده و مانع بازگشت به شرایط قبل شده و بازسازی را به تاخیر می اندازد.

 

[۴] Mega flood of 2010

[۵] Sindh

[۶] NDMA: the National Disaster Management Agency

  و گروه‌های مردم نهاد پاکستانUNICEF تحت حمایت  ،ACTED [7]

 

 

[۱] در سال‌های اخیر میزان بارش‌های موسمی در پاکستان و غرب هند افزایش یافته است.

 

در روزهای نخست پس از سیل مردم تمایل به اسکان در نقاط مرتفع و ساختمان‌های عمومی در دسترس دارند.[۱]

[۱] در قسمت جنوبی پاکستان که دشت‌های مسطح قرار دارند، معمولا در فصل تابستان (زمان برنج‌کاری) زمین‌ها غرق آب هستند سیل رخ می دهد. آب ناشی از سیل می تواند ماه‌ها راکد باقی بماند و موجب تحمیل خساراتی به زیر ساخت‌ها و ساختمان‌ها گردیده و مانع بازگشت به شرایط قبل شده و بازسازی را به تاخیر می اندازد.

 

[۱] Mega flood of 2010

[۱] Sindh

[۱] NDMA: the National Disaster Management Agency

و گروه‌های مردم نهاد پاکستانUNICEF تحت حمایت  ،ACTED [1]

[۱] Shelter kit

بعد از وقوع سیل بلافاصله مرحله امداد اضطراری آغاز گردید و تا یک ماه دولت و سازمان‌های بین المللی چادر و سایر اقلام مورد نیاز را در بین سیل‌زدگان توزیع می نمودند. اسکان اضطراری به صورت چادر، بسته سرپناه[۱] و بسته سقف[۲] ارایه گردید (شادی‌فر، ۹۵، ص: ۲۴).

بسته سرپناه: شامل ورقه‌های پلاستیک، طناب، و تعدادی تیر می باشد (شکل ۶و۷)، که در مراحل ابتدایی اسکان (اسکان اضطراری) مورد استفاده قرار می گیرد و اجزا آن در ساخت سرپناه‌های موقت و دائم مجددا مورد استفاده  قرار می‌گیرند.

[۱] Shelter kit

[۲] Roofing kit

بسته سقف سازی:

پس از سیل  به پیشنهاد” گروه سرپناه” به هر خانواده یک “بسته سقف” تحویل داده شد. یک سازه انعطاف پذیر متشکل از ۲۰ تیر بامبو، یک تیر فلزی و دو ورقه پلاستیک است که فضایی با ابعاد بزرگ تر از چادر ایجاد می نماید. این سیستم همان “بسته سرپناه” است با این تفاوت که در اینجا ازتعداد تیرهای بیشتری استفاده شده ومی‌تواند به عنوان سرپناه موقت مورد استفاده قرار می گیرد. درشکل ۸ نمونه ای از بسته سقف را مشاهده می‌نمایید که می تواند درمراحل بعدی (سر پناه دائم) به عنوان عناصر سازنده سقف، بازیافت شده و دوباره وارد چرخه ساخت و ساز شوند(شکل ۱۰).

در شکل ۹ مرحله دوم از چرخه حیات “بسته سقف ” به عنوان مرحله انتقالی مشاهده می‌شود (اسکان موقت)[۱]. این کلبه به مدت یک سال به عنوان سرپناه موقت مورد استفاده قرار گرفت و سپس سقف آن در ساخت سرپناه دائم مجددا مورد استفاده قرار گرفت. در این روش هزینه ساخت سرپناه جدید (دائم) تا حد زیادی کاهش می یابد (IFRC, UN-HABITAT and UNHCR, 2014: 63). [۲]

سرپناه تک اتاق[۳] :

هدف اصلی گروه سر پناه[۴]  در سیاست ” تک اتاق” ، خانه‌سازی با هزینه کم  و دوام زیاد بوده‌است (شکل۱۱). اجرای پروژه در چنین مقیاس بزرگی نیاز به همکاری و هماهنگی منسجم دولت و گروه‌های بین‌المللی و مردم‌نهادهای غیر دولتی[۵] دارد. طی مراحل پروژه ابتدا نیروها به گروه های مختلفی تقسیم شدند، هر گروه به نقطه ای از منطقه سیل‌زده اعزام شد وگزارش هایی از نیازهای اساسی مردم در هر ناحیه تهیه شد. در مرحله بعدی همین گروه‌ها برای نظارت بر اجرا و کیفیت ساخت و سازبه مناطق سفر می‌کردند  (IFRC, UN-HABITAT and UNHCR, 2014: 63).

[۱] Transitional stage

تعداد زخمی‌ها و بی خانمان‌ها از مجموع تلفاتی که در سه حادثه سونامی اقیانوس هند در سال ۲۰۰۴، زمین لرزه کشمیردر سال ۲۰۰۵ و زمین لرزه هائیتی در سال ۲۰۱۰ گزارش شده است، بیشتر است.(غزاله شادی فر)[۲]

[۳] one room shelter

[۴] shelter cluster

[۵] NGO’s: None Governmental Organizations

برخی ویژگی‌های این طرح بدین شرح است : امکان گسترش در آینده (به عنوان سر پناه دائم)، حداقل مساحت ۲۵  متر مربع، قرارگیری آشپزخانه و سرویس بهداشتی جدا از خانه (ساخت به عهده مالک)، آموزش روش ساخت به مردم، استفاده از تکنیک‌های ساده و روش های بومی، فونداسیون با دوام ( در مقابل سیل)، بالا آوردن سطح کف یا اجرای ازاره و پاستون، استفاده از آجر پخته تا زیر پنجره ها (شکل ۱۲و ۱۳)، ورقه های پلاستیکی در سقف، سقف شیبدار، اندود ضد آب در نما، اجرای ساختمان آجری با فونداسیون سیمانی که تا تراز پنجره ها بالا می آید (مقاوم در برابر سیل)، استفاده از اصول محلی و معماری سنتی در طراحی و مصالح (کاهش آسیب های محیط زیستی به علاوه افزایش مقاومت در برابر سیل)، تاکید بر آموزش مردم محلی( که موجب کاهش هزینه ها و خود کفایی در ساخت وسپس تعمیرخانه ها می شود) (شکل۱۴و۱۵)، امکان به کار گیری مجدد مصالح در سرپناه دائم (به عنوان مثال عناصر سقف).

برخی موارد مذکور تمهیداتی در جهت کاهش آسیب پذیری در برابر سیل می‌باشد (مانند تحلیل رفتن فونداسیون، فرسایش دیوارها و ریختن سقف) (شکل ۱۴و۱۵). با تغیر مصالح ازآجر پخته و سیمان به مصالح سنتی بومی (خشت و گل) هزینه های ساخت به میزان زیادی کاهش یافت. کاهش هزینه های ساخت از یک سو و کمک های مالی دولت از سوی دیگر موجب شد ساخت خانه‌های مقاوم به دو برابر افزایش یابد (IFRC, UN-HABITAT and UNHCR, 2014: 68-70).

استفاده از انرژی‌های پاک و پنل‌های خورشیدی و آموزش روش‌های تعمیر و نگه داری تجهیزات انرژی خورشیدی به جوانان، زمینه ایجاد اشتغال، درآمد زایی و توسعه پایدار را فراهم نموده است[۱](شکل۱۸).  استفاده از مصالح سازگار با طبیعت مانند آهک[۲] به جای سیمان، از دیگر ویژگی‌های این پروژه است (IFRC, UN-HABITAT and UNHCR, 2014: 64).

[۱] Sindh

[۲]lime