تاریخچه وسایل حمل و نقل

  فرامرز فرجی          

مقدمه مولف

هستی پیوسته در حال دگرگونی و حرکت است و برای تحقق این دگرگونی همواره نیاز به حرکت از نقطه ای به نقطه دیگر می باشد . انسان بعنوان با ارزشمند ترین  مخلوقات نیز سیر تکامل انا الیه راجعون را طی خواهد نمود و بدلیل اینکه نیازمند حرکت بسوی کمال می باشد و بخشی از این مسیر تکاملی در این کره خاکی تحقق پیدا می کند ، انسان برای برآورده کردن و تحقق خواستهایش نیاز به حرکت و جابجایی خود و تجهیزات مورد نیازش را از مکانی به مکانی دیگر داشته است که در این مقطع مفهوم حمل و نقل شکل می گیرید.

در  ابتدا انسان برای جابجایی خود و تجهیزات مورد نیاز خود صرفاً از پاهای خود استفاده می کرده و مسیر های طولانی و مسافرت ها راتوسط راه پیمایی به انجام می رسانیده و پس از در اختیار گرفتن و رام کردن وبکارگیری برخی حیوانات از قبیل اسب، قاطر ، شتر وغیره در مصرف انرژی خود صرفه جویی کرده و جهت حمل و نقل  مستقیماًاز آنان بهره جسته و پس از آن با اختراع چرخ  که تحول عظیمی در سیستم حمل و نقل بوجود آورد که منجر  به ساخت گاری وکالسکه و … گردید که با استفاده از قدرت حیوانات رام شده بکارگیری این ابزار وسعت عمل بیشتری در جابجایی بار و انسان با کمترین صرف انرژی بوجود آورد و با توجه به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی منطقه وسیله خاص آن نیز ساخته شد بعنوان مثال در قطب شمال از سورتمه روی برف و حیوانات کشنده آن نوعی از سگ های گرگی بوده که تحمل شرایط محیط را داشته اند و یا کجاوه که بر روی شتر برای مناطق بیابانی بی آب و علف تدارک دیده شد و با اختراعات جدید و اکتشاف منابع مختلف انرژی که به حرکت تبدیل می گردد، انواع تجهیزات حمل و نقل با توجه به مسیر های حرکت و انتقال طراحی و ساخته شد. در حال حاضر خط سیرهایی که وجود دارد صنعت حمل و نقل را به شاخه های مختلفی تقسیم کرده که پاره ای حمل و نقل هوایی بخشی دریایی و زیر دریایی، زمینی و زیر زمینی ، لوله ای ، ریلی و جاده ای و … تقسیم شده است و با توجه به اینکه عموم مردم جهت حمل و نقل و لوازم خود از وسایل حمل و نقل زمینی بیشتر از طریق جاده استفاده می نمایند دراین مجموعه با توجه به دلایل زیر به موضوع حوادث جاده ای و روشهای عملیات آن خواهیم پرداخت :

• بیشترین درصد سوانح حمل و نقل مربوط به حوادث جاده ای می باشد.
• عمومی می باشد ،یعنی اینکه تمام جامعه به راحتی می توانند در آن شرکت داشته باشند.
• بیشترین سفرها در این گروه صورت می پذیرد.
• بیشترین در صد مرگ و میر سوانح در کشور مر بوط به حمل و نقل جاده ای می باشد.

در پایان از همه عزیزانی که در مراحل مختلف تهیه و تدوین این کتاب از همکاری آنها برخوردار بوده ام ،
به خصوص آقای حامد حیدری دانشجوی کارشناسی رشته پیشگیری سپاسگذاری نموده و موفقیت
روز افزونشان را آرزومندم.

فرامرز فرجی

 

فصل اول :تاریخچه ، کلیات، تعاریف ، علل وقوع حوادث

 

۱-۱تاریخچه حمل و نقل[۱]

الف .تاریخچه حمل و نقل در جهان

برای بشر اختراع اربه و گاری تاثیری سازنده و چشم گیر در نحوه حمل و نقل داشته است .پیش از این اختراع ،حمل و نقل توسط حیوانات اهلی صورت می گرفت .اثرات شگرف این مهم در کلیه شئون جوامع در روزگار قبل از  ظهور حضرت مسیح (ع) کاملا” مشهود بوده است .نگاهی بر آثار حک شده در ایران ، یونان ، رم و سایر کشور های متمدن در عهد باستان  و تصاویر  ارابه و گاری  بر دل  سنگ ها این امر را روشن می شازد .  بشر در گذشته نیز چون اکنون نیازمند وسیله نقلیه ای بوده  که تسریع لازم را در حمل جهازات جنگی و مایهتاج  او به طور وسیع پدید آورد به طور کلی می توان گفت جابجایی  انسان  و کالا  با شرایط آن زمان بجز با استفاده از ارابه و گاری میسر نبود . جاده های موجود روزگار کهن منحصر به راه های مواصلاتی مراکز قدرت  و امپراطوریهای آن زمان بود  و بجز راه های ارتباطی محدود  نظیر جاده ابریشم  بقیه راه ها مالرو بود  و عامّهء مردم از اسب و سایر حیوانات که احیانا” کجاوه نیز توسط آنها   حمل و می شود استفاده می نمودند ولی به تدریج راهها  توسعه یافته  و شرایط  جهت بهره گیری از وسایل نقلیه جدید فراهم شد. در سال ۱۷۶۷ میلادی اولین کالسکه  یا بهتر بگوییم  اولین ارابه ای که با انرژی حاصل تراکم بخار حرک می نمود پا به عرصه موجود گذاشت و نخستین وسیله ای مه با سوخت نفت به حرکت  درآمد در سال ۱۷۸۵ میلادی اختراع شد  و اتومبیلی که  تقریبا”  وجه مشابه ای با وسائط نقلیه کنونی داشت توسط شخصی به نام کارل بنز در سال ۱۸۹۶ میلادی ساخته شد.

 

ب. تاریخچه پیدایش وسایل حمل و نقل در ایران

حدود ۱۲۰ سال قبل اولین اتومبیل از طریق سعد والدوله وزیر مختار ایران در بلژیک  برای شاه وقت (مظفرالدین شاه ) وارد ایران شد  و به این ترتیب  جامعه ما نیز تکامل صنعت حمل و نقل را به چشم دید و سایر رجال وقت نیز  به تاءسی از وزیر مختار نسبت به وارد کردن اتومبیل اقدام نمود و این روند  تا اواخر پادشاهی خندان قاجار روبه افزایش گذاشته و مردم  به فراگیری فن رانندگی ترغیب  شدند .در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی اولین تصادف در ایران بین کالسکه درویش خان نوازنده تار  با یک اتومبیل که منجر به فوت درویش خان شد اتفاق افتاد وبا هیاهوی زیاد که ایجاد کرد نظر مسئولین و زمامداران  وقت را  در تهیه  مقررات مخصوص  عبور و مرور و سائط نقلیه بیشتر جلب کرده و برای این منظور  در اداره  نظمیه شعبه تامین عبور ومرو تاسیس شد.

[۱] transport

۲-۱  کلیات[۱]

سوانح[۲] ترافیکی از عوامل[۳] بسیار مهم مرگ[۴] و میر و صدمات[۵] شدید جانی[۶] و مالی[۷] بوده و آثار سنگین اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی آن  جوامع بشری را به شدت  مورد تهدید[۸] قرار داده است  . شدت این صدمات در کشور های درحا ل توسعه  بیشتر بوده  و تعداد و شدت تصادفات در کشور های مزبور  در مقایسه با کشور های توسعه یافته چندین مرتبه بالاتر است . در این میان ، تصادفات جاده ای[۹] دارای ضایعات سنگین تری از  تصادفات  ریلی[۱۰] و هوایی[۱۱] و دریایی[۱۲] را  به خود اختصاص داده است .  آمار مرگ و میر نشان می دهد که تصادفات جاده ای حتی  در کشورهای توسعه یافته صنعتی  در صدر علل مرگ و میر بوده   و خصوصا”  در رده های سنی ۲۰ تا ۳۰  بیش از هرعامل دیگری باعث  تلفات مردم  می شود .تحقیقات اخیر در کشور عزیزمان ایران نشان می دهد  که هم اکنون  ۲۵ درصد یعنی یک چهارم از مرگ و  میر های غیر طبیعی ناشی از تصادفات جاده ای است .

۳-۱ عوامل بروز سوانح حمل و نقل را می توان به چهار عامل اصلی  انسان [۱۳] ، وسیله نقلیه[۱۴] ، راه [۱۵]و عوامل طبیعی[۱۶] تقسیم بندی[۱۷] نمود .

عوامل انسانی : عبارت است از آن دسته  از عواملی که به طریقی با روحیه  ، طرز فکر ، شخصیت رفتاری ،  نفسیات ،    انگیزه ها و تمایلات ،  واکنشها ، مشکلات جسمی و روحی انسان در ارتباط نزدیک می باشد  .

عامل وسیله نقلیه : این عامل  عموما” به کیفیت وسیله نقلیه و عواملی از قبیل  فرسودگی وسیله  ، خرابی و نقص قبلی ، عدم رعایت استاندارد در ساخت و سیله و غیره می باشد .

عامل راه : عوامل از قبیل طراحی نامناسب راه ، رسوب و شیار در سطح راه ، فرسودگی راه ، نقص و گودال ، عدم وجود علائم راهنمایی و رانندگی ،وسعت راه و غیره از این قبیل ،عوامل  مرتبط به راه می باشند .

عوامل طبیعی : این گونه عوامل مقطعی و گذرا می باشند  به عنوان مثال گرمای شدید در سطح جاده ، سرماو یخ بندان ، برف و بهمن ، باران شدید ، توفان شن ، عوامل مربوط به خورشید و ماه و غیره می باشند این عوامل به هر صورت اتفاق می افتد و انسان فقط می تواند در حال حاضر در برابر این گونه عوامل موارد ایمنی و پیشگیری را رعایت نماید .

همان طور که در قبل به آن اشاره شد صنعت حمل و نقل دارای پیچیده گی های خاص خود می باشد و هرساله شاهد بروز ضایعات انسانی و مالی در این صنعت هستیم  . یکی از اهداف اساسی و کلی سازمان آتش نشانی در سوانح و حوادث نجات جان افراد و کاهش خسارات آن می باشد . سازمان آتش نشانی برای رسیدن به این هدف با تشکیل گروه های تخصصی به تفکیک سوانح و حوادث و ارائه آموزش های تخصصی امید دارد با تمام توان به این هدف دست یابد.

۴-۱ تقسیم بندی سوانح و حوادث

• بر اساس منشاء[۱۸]

طبیعی : زلزله[۱۹]،سیل[۲۰] ، آتش فشان[۲۱] ،رانش زمین[۲۲] ، بهمن [۲۳]، خشکسالی[۲۴] ، توفان سهمگین[۲۵] ، سونامی[۲۶] و غیره.

 

 

غیر طبیعی(انسان ساخت) : جنگ، تروریسم ،  نقص فنی طرح ، سوانح حمل و نقل ، اپیدمی[۱] ،اعتیاد ، گرسنگی و          فقر ،بیکاری ،فساد و غیره.

• بر اساس ضایعات و تلفات  تلفات کم،تلفات در حد متوسط، تلفات سنگین
• بر اساس قلمرو فراگیر جهانی ، فراگیر ملی ، سطح وسیع و سطح محدود
• بر اساس زمان  وقوع ناگهانی ، تدریجی

۵-۱ تعاریف

ایمنی[۲] : مجموعه اقداماتی که از وقوع حادثه جلو گیری کرده یا در صورت وقوع از شدت آن بکاهد.

ریسک [۳]: اقدام به کاری که احتمال خطر در آن و جود دارد (احتمال بروز پیامد ناشی از یک خطر)

خطر [۴]: عبارت است از شرایطی که پتانسیل آسیب رسانی دارد.

مخاطره[۵] : عبارت است  از قرار گرفتن در شرایطی که پتانسیل آسیب رسانی در آن  شرایط نهفته است . وجود مخاطره ، در گرو و جود خطر است.

نجات[۶] : روش های خاص توام با تجهیزات که منجر به رهایی افراد محبوس شده در معرض خطر گردد.

راه : مسیر و بستر مناسب جابجایی مرکب و انسانها را گویند .

حریم راه : شامل زمین های محدود اطراف راه می باشد که وجود آنها جهت توسعه آتی تامین خدمات مربوط  به نگهداری راه و دیگر نیاز های مر بوط به راه ضرورت قطعی داشته و متعلق به دولت می باشد.

بستر راه : زمینی است که به فصل مشترک زمین طبیعی با شیروانیهای خاکریز و خاکبرداری  محدود شده است و سطحی است که عملا” راه اشغال می نماید.

کف راه : شامل سطح سواره رو و متعلقات مستقیم مر بوط به آن می شود.

سطح سواره رو :  سطحی که برای عبور و مرور  وسائط نقلیه مورد استفاده قرار می گیرد.

سطح شانه های راه : سطوحی هستند به صورت دو نوار باریک در دوطرف سواره رو که جهت توقف های اضطراری و حفاظت سازه ای  روسازی و استفاده کامل از عرض سواره رو و نصب علائم ضرورت دارد.

خط راه : نواری است که برای حرکت یک وسیله نقلیه در هر زمان و در جهت معین در نظر گرفته شده است و معمولا” بوسیله خط کشی سفید رنگ غیر پیوسته عرض راه به چندین  خط راه تقسیم می شود . عرض هر خط در ایران ۳٫۶۵ متر  می باشد.

شیروانی : شیب طرفین دو شانه راه تا زمین طبیعی بنام شیروانی راه نامیده می شود و برحسب نسبت ارتفاع به طول مشخص می شود.

فرار[۷]: عزیمت غیر قابل کنترل افراد از منطقه اضطراری .

جستجو[۸] : تلاش برای یافتن افراد سالم یا مصدوم که در شرایط خاصی محبوس یا ناپدید شده اند.

وضعیت اضطراری[۹] : رویدادی پویاست  که در آن پتانسیل مستمری برای آسیب شدید به فرد و یا خسارت به اموال ، محیط زیست و فرایند کار و جود دارد .

 

حادثه[۱] : واقعه ای غیر منتظره است که تحت شرایط مختلف می تواند سبب آسیب به فرد ، خسارت به اموال و یا محیط زیست گردد.

آسیب پذیری[۲]: میزان  حساسیت یک جامعه در مقابل حوادث و سوانح از یک سو و بزرگی اندازه ضایعات و خسارات در هنگام وقوع از سوی دیگر.

 

۶-۱ شناخت انواع جاده ها

طبق ابلاغیه های سازمان برنامه و بودجه و وزارت راه و ترابری راههای ایران از نظر سرعت [۳]، حجم عبور و مرور[۴] و مشخصات فنی و هندسی به پنج گروه تقسیم می شوند:

 

• راههای سریع السیر (شامل آزادراه ها و بزرگراه ها) [۵]

آزادراه ها دارای مشخصات فنی  کامل بوده و هیچ گونه ترافیکی اعم از سواره یا پیاده آن را قطع نمی کند ، تمام تقاطع ها غیر هم سطح  بوده و ورود و خروج ترافیک طبق اصول فنی کامل انجام می شود . هرباند عبور دارای سرعت مجاز بوده و به منظور تمدد اعصاب رانندگان پارکینگهای مخصوصی در آزادراه وجود دارد .عبور عابر پیاده ممنوع و با تمهیداتی عبور دام و حیوانات وحشی در آزاد راه ها غیر ممکن شده است . در بزرگراهها تمام مشخصات فنی مانند شاهراه ها رعایت می شود .فقط در بزرگراه ها تقاطع هم سطح و جود داشته و تقاطع  های فرعی با شیب راهه ها و خطوط اضافی یک سو کننده ترافیک به بزرگراه متصل می شود . طول تقریبی این خطوط حدود ۵۰۰متر است که از طریق این معابر تداخل ترافیکی انجام می شود .

• راههای اصلی (عریض – معمولی)
• راههای فرعی
• راههای روستایی ۵- راههای دسترسی که فاقد مشخصات هستند.

 

۷-۱علل و عوامل موثر در تصادفات

به طور کلی عوامل موثر در تصادفات را به چهار قسمت تقسیم بندی می نماییم.

• عوامل انسانی
• عوامل مربوط به وسیله نقلیه
• عوامل مربوط به راه یا بستر حرکت
• عوامل مربوط به طبیعت

تنها ، با اطلاع از چگونگی وقوع حادثه نمی توان علت حادثه را تشریح کرد ؛ ولی قبل از آنکه بتوان علت را شرح داد ، باید چگونگی وقوع تصادف را فهمید و تشخیص داد .

چنانچه بخواهیم از سوانح حمل و نقل جلوگیری نمائیم ، تغییر یک یا چند عامل تشکیل دهنده ناوگان حمل و نقل  نظیر راه ، وسیله نقلیه ،انسان ضروری است . تجزیه و تحلیل تصادف ، با استفاده از بازسازی صحنه ، چگونگی وقوع  آن و کاستیهای حادث را نشان می دهد ، لیکن علت حادثه را مشخص نمی کند . برای پی بردن به علت عدم توفیق در ممانعت از تصادف ، تعمق در شرایط مر بوط به راه ، وسیله نقلیه و انسان که در بروز حادثه موثرند ضروری است  . با توجه تعمق در خصوص جاده ، و سیله نقلیه و انسان ، باید به کیفیت شرایط هم ، که برای اجتناب از تصادف ضروری

 

است ، توجه نمود ؛ به طور مثال، به فرار معمولی راننده ، از تصادف  با جسمی که در  مسیر حرکت وسیله نقلیه  تشخیص داده می شود . توجه کنید . در ضمن آنکه راننده باید نیروی کافی برای ترمز داشته باشد ؛ وسله نقلیه نیز باید دارای ترمزی باشد که قدرت آن متناسب  با نیروی راننده و وزن وسیله نقلیه است و وضع جاده هم باید از حیث اصطکاک مناسب باشد . این خصوصیات و سایر موارد ، کم و بیش ، اقدامات و رفتار راننده و عابر را پس از اتخاذ تصمیم ، تا رسیدن به نقطه توقف تعیین می کند.

جدول شماره ۱٫۱عامل انسانی

ویژگیهای ثابت عوامل انسانی		ویژگیهای متغیر در عوامل انسانی
مرتبط با وضعیت تشخیص	رعایت مقررات توانائی حواس عادت و علامت دادن قدرت تشخیص آگاهی	موقت	تابش خورشید، شیشه ومانند آن آشفتگی احساسات اضطراب خستگی و ملالت شتاب و نگرانی عوامل ناراحت کننده مشکلات بلع و تنفس تحت فشار عصبی وغیره
مرتبط  با تصمیم گیری	هوش و قوه تشخیص بینش غلبه بر احساسات هشیاری و تمرکز حواس
		دائمی	وخامت حال سن بیماری مزمن جراحت دائمی تجربه و آموزش عادات و سنن مسئولیت و انضباط
مرتبط با نحوه رانندگی	مهارت رانندگی میزان عادت وزن قدرت و میزان توانائی حرکات			</td >

 

 

جدول شماره ۱٫۲ عامل راه

ویژگیهای ثابت عوامل راه		ویژگیهای متغیر در عوامل مر بوط به راه
مرتبط با وضعیت تشخیص	نور و روشنایی قدرت دید قدرت دید موانع قدرت تشخیص حرکات موانع، یک نواختی و آشقتگی راه هماهنگی با استانداردها علائم خطر علائم اخباری	موقت	شرایط هوا و جو تجهیزات طبیعی تجهیزات موقتی فعالیت موقتی در کنار راه موانع سر راه فقدان نظم نماد های اجتماعی رسوبو شیار در سطح راه نقص و گودال
مرتبط با تصمیم گیری	علامت دادن با چراغ چراغ های راهنمایی علائم انتظامی و خط کشی	دائمی	خرابی راه فرسوگی راه عمر راه
مرتبط با عملکرد راه	نظم وضعیت سطح راه وسعت راه توصیه های ایمنی

 

جدول شماره ۱٫۳ عامل وسیله نقلیه

ویژگیهای ثابت عوامل مربوط به وسیله نقلیه		ویژگیهای متغیر عوامل مربوط به وسایل نقلیه
مرتبط با تشخیص	توانایی تشخیص قدرت تشخیص حرکات چراغهای جلو امکانات کمکی راننده مانع دید نقص تجهیزات کنترل تجهیزات اعلام خطر	موقت	خیره شدن چشم هوا و رسوب سطح جاده محمولات نمادهای اجتماعی و قانونی تنظیم نبودن دستگاهها خسارت و کثیف بودن
مرتبط با تصمیم گیری	راحت بودن راننده در وسیله نقلیه علامت مربوط به کارکرد دستگاهها کنترل خودکار	دائم	خرابی و عمر وسیله نقلیه نقص غیر قابل تعمیر فرسودگی
مرتبط با عملکرد وسیله نقلیه	تنظیم وضعیت کنترل و عملکرد امکان آزادی عمل راننده ابعاد وسیله نقلیه وزن کارکرد استحکام و ثبات