علل ایجاد حریق
- شناسه خبر: 23020
- تاریخ و زمان ارسال: 26 آبان 1397 ساعت 11:00
علل ایجاد حریق
نویسنده:زهرا کریمی
کارشناس HSE
علل ایحاد حریق به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
۱ – حریق های عمدی که توسط شخص یا اشخاصی ایجاد می شوند
۲ – حریق های غیر عمدی که ناشی از عوامل طبیعی یا بی احتیاطی ها می باشند
علائم و نشانههای آتشسوزی عمدی
درصورتیکه در محل آتشسوزی موارد زیر را دیدید، احتمالاً با یک حریق عمدی روبرو شدهاید:
۱- وجود مواد یا مایعات قابل اشتعال در محل (مواد سریعالاشتعال در محل استفاده شده است.)
۲- وجود چند کانون یا سرچشمه حریق
۳- استفاده از وسایل زمانسنج و یا متحرک برای ایجاد حریق تأخیری
۴- ایجاد انفجار در محل (علائم حاکی از وجود انفجار در صحنه)
۵-نشانههایی از ورود اجباری به محل (مثلاً به قسمتهای قفل یا روی درب توجه شود: آیا جای پا روی درب است و یا شکستهشدن قفل با وسایلی مثل تایلیور یا اهرم مشاهده میشود که این موارد نشانه ورود به عنف و درنتیجه عمدیبودن حریق است.)
۶- علائم حاکی از برداشتن مواد از محل (قبل از شروع آتشسوزی به چشم میخورد یا اینکه مواد نو و اصلی با مواد کهنه عوض شده است.)
۷- علائم حاکی از دستکاری در وسایل گازی، وسایل برقی، اسپرینکلرها و سیستمهای آبپاش حریق به چشم میخورد.
۸-نشانههایی از بهوجودآمدن سوراخ و حفره در داخل دیوارها بر اثر فشار و غیره
۹- ایجاد آتشسوزی داخل کمد و قفسههای فایل با سرعت اشتعال بالا که از شکل عادی خارج باشد.
۱۰- ارتکاب به جرم یا دیگر جنایات
مواد تسریعکننده و ارتباط آن با شکلهای سوختگی
مواد تسریعکننده آتشسوزی، موادی هستند که برای افزایش سرعت حریق در محل استفاده میشوند و گاهی نیز خود مستقیما ماده اصلی آتشسوزی و توسعه آتش میباشند. مهمترین مواد تسریعکننده که برای این منظور استفاده میشوند، شامل مایعاتی مانند: بنزین، الکل، تینر، نفت سفید یا روغن تروبانتین هستند. این مواد گاهی روی مواد قابلاشتعال دیگر (فرش، لباس، موکت، تشک و …) ریخته شده و به آتش کشیده میشوند. اما گاهی افراد آتشافروز از این مواد به منظور دستیابی به اهداف خرابکارانه خود استفاده میکنند. مثلاً جوی باریکی از آن تا محل اصلی موردنظر خود کشیده و اقدام به آتشزدن آن در فاصلهای دورتر از محل اصلی مینمایند. بهطور کلی وقتی از مایعات تسریعکننده آتش در یک محل استفاده میشود، از طریق الگوهای سوختگی ایجاد شده، شدت سوختگی و موارد دیگر میتوان به استفاده از این مایعات سریعالاشتعال در محل پی برد. هنگامی که مایعات سریعالاشتعال روی کف طبقات بتنی ریخته و آتش زده شود، ممکن است باعث ایجاد ترکهایی در بتن گردد و دلیل ایجاد آن این است که حرارت ناشی از سوختن مایعات سریعالاشتعال باعث محبوسشدن رطوبت و متعاقب آن تبدیل به بخارشدن در خلال صفحه بتنی میشود.
شناسایی مدارک و مستندات
قبل از انجام هرگونه جابهجایی یا برداشتن اقلام و مدارک از صحنه حادثه، باید مدارک مهم شناسایی و محل اموال یا نمونهها، به طور دقیق ثبت و در نقشه ترسیم گردد. معمولاً برداشتن حداقل دو نمونه از یک مورد مشکوک در محل بررسی، برای انجام آزمایش کافی به نظر میرسد. ثبت دقیق اموال محل یا مدارک مهم شناسایی شده در دفترچه و ترسیم موقعیت دقیق آنها بر روی نقشه، از ایجاد آشفتگی و گیجشدن در مورد اقلام صحنه جلوگیری مینماید. هنگامیکه کارشناس علتیاب در صحنه حریق حضور مییابد، باید از موقعیت سایت و اقلام حائز اهمیت تصویربرداری نماید. ظروف نمونههای انتخابشده را برچسبگذاری نموده و جهت بررسی بیشتر به آزمایشگاه بفرستد. لازم است تمام موارد در دفترچه یادداشت یا در کامپیوتر و لپتاپ ثبت شده، سپس نمونهها از محل انتقال یابند. چنانچه ثبت و توصیف حادثه، ترسیم نقشه محل، عکسبرداری از صحنه و محافظت از مدارک و نمونهها به طور صحیح انجام شود، کارشناس علتیاب بدون سردرگمی میتواند از بررسیهای خود نتیجهگیری صحیح نماید. درصورتیکه کار بررسی صحنه حریق بیشتر از یک روز طول میکشد، لازم است تا محافظت از صحنه جهت جلوگیری از بروز هرگونه تغییر در وضعیت محل و جلوگیری از سرقت اموال انجام گردد.
اطلاعات لازم روی برچسب مدارک یا ظروف نمونهها
– تاریخ و زمان
– محل کشف نمونه و فواصل درصورت لزوم
– جزئیات مهم مربوط به نمونه و ملاحظات با اهمیت
نکته : قبل از برداشتن هر مدرک یا نمونه مهم، میبایست تصویربرداری نموده و پس از برداشتن آن نیز در صورت لزوم از محل نمونه عکس گرفته شود. از نکات مهم در امر بررسی علل حریق و حوادث، کسب مجوز از مراجع قانونی در موارد مهم میباشد تا کارشناس بتواند با مجوز رسمی، کارشناسی لازم را انجام داده و مدارک و مستندات را در دادگاه ارائه نماید. گاهی اعطای مجوز بازرسی به کارشناس به صورت تلفنی و متعاقب آن ارسال فکس صورت میگیرد. پس از خاتمه بررسی علل حریق و حوادث، به منظور پیشگیری از آلودگی ثانویه مدارک، کارشناس علتیاب باید وسایل و ابزار خود را با الکل یا آب و مایع صابون بشوید. همچنین از مهروموم بودن ظروف نمونهها اطمینان حاصل نماید.
برای حمل اقلام و نمونهها لازم است خودروی ون یا وانتی مناسب در اختیار کارشناس قرار گیرد تا حمل نمونهها به صورت ایمن انجام گردد. در هنگام انتقال نمونهها نیز باید ظروف بزرگتر را در پائین و نمونههای سبکتر را در بالا قرار داده و آنها را کاملاً در خودرو تثبیت ساخت تا احتمال سرخوردن یا افتادن نمونهها در هنگام انتقال کاهش یابد. همچنین یکی از نکات مهمی که کارشناس علت در صحنه حریق باید به آن توجه نماید این است که اغلب آتشافروزان برای ایجاد حریق عمدی از کوکتل مولوتف استفاده میکنند. بنابراین کارشناس علتیاب باید نسبت به این امر آگاه بوده و به مواردی مانند گردن بطری کوکتل مولوتف و موارد مهم دیگر در محل حریق توجه نماید.
بررسی و تجزیه تحلیل آزمایشگاهی
پس از تحویل اقلام و نمونهها به آزمایشگاه، باید تمام اطلاعات در دفترچهای مستندسازی و یادداشت شوند. لازم است در رایانه یا لپتاپ، فایلی هم برای آنها اختصاص داده شود تا در بررسیهای آینده، کارشناسان بتوانند سریعتر به منابع دسترسی یابند. اطلاعاتی که میبایست در رایانه یا دفترچه ثبت میشوند، باید دقیقاً همان اطلاعات روی برچسب یا اتیکت باشد. حفظ و حراست از نمونهها امری ضروری است. برای مثال اگر یک کارشناس علتیاب بر روی برچسب یک مدرک یا نمونه این جمله را نوشته باشد «قسمتهایی از فتیله چراغ و آشغالهای سوخته شده» دقیقاً همین کلمات و توصیف کارشناس باید واژه به واژه روی دفترچه اموال نیز نوشته شود. شماره برچسب و نکات دیگر مربوط به نمونه هم باید یادداشت گردد. فراهمنمودن تمام اطلاعات مربوطه در داخل کتابچه یا دفترچه باعث افزایش سرعت در بازیابی و مرور مدارک موجود میشود. بعضی از نمایندگی یا موسسات، دارای دفترچههای دیگری میباشند که در آن اطلاعات اضافی آورده شده است. مثلاً در دفترچه ثبت انبار آمده که این مواد توسط چه کسی آزمایش شده، با چه وسیلهای حمل شده و چگونه و درکجا معدوم شده است. یا محل کشف اموال کجاست، شخص یابنده اقلام و آورنده کیست یا شخصی که مجدداً اقلام و اموال را تحویل گرفته کیست و …
ممکن است، بررسی تمام اقلام و نمونهها در آزمایشگاه مدتی طول بکشد. بنابراین علت حادثه منوط به تکمیل بررسی آزمایشگاهی و نتیجهگیری نهایی کارشناس میباشد. در این فرایند هیچگونه عجله یا شتابی که باعث ازبینرفتن دقت و بروز خطا گردد، جایز نیست. برای مثال بررسی یک ترموستات برای اینکه مشخص شود آیا درست کار میکرده یا نه، بررسی لوازم برقی، بررسی نمونهها یا وسایل جمعآوری شده دیگر برای تعیین نقش آنها در آتشسوزی، ممکن است کلید معمای آتشسوزی بوده و فرضیه کارشناس علتیاب در مورد علت آتشسوزی را بازگو نماید.
نکته مهم: زمانیکه نمونهها به آزمایشگاه رسیدند، پس از بازگشایی بستهها و قوطی نمونهها بر روی زمین، لازم است تا از آنها عکس و فیلم گرفته شود و در هر مرحله از فرآیند آزمایش و بررسی، ثبت و ضبط موارد انجام گردد. گاهی ممکن است بررسی بعضی از نمونهها ماهها یا سالها طول کشد و شاید سوال شود که چگونه اقلام و نمونهها حمل یا تحت بررسی و نظارت قرار میگیرند. بنابراین فرآیند ضبط روی نوار ویدیوئی و عکسگرفتن میتواند عدم تخریب و انهدام نمونهها را اثبات کند، همچنین پس از مدتها باعث ایجاد ذهنیتی تازه به کارشناس علتیاب گردد. نکته دیگر این که چنانچه چند بررسی بر روی نمونه در حال اجرا باشد، میتوان از یک نوار ویدیوئی برای ضبط و ثبت بررسیهای متفاوت استفاده نمود. لازم است تاریخ، زمان مربوط به بررسی انجام شده بر روی نوار ویدیوئی ثبت گردد. همچنین ثبت تاریخ و زمان بر روی عکسهای گرفته شده ضروری است. شدت آتشسوزی در صحنه حریق از نکات مهم دیگری است که یک کارشناس علتیاب باید به آن توجه نموده و خسارتهای وارده به ساختار ساختمان را مورد بررسی قرار دهد.
انجام آزمایشهای سالم و غیر مخرب
آزمایشاتی که بر روی مدارک و نمونه انجام میشود، باید سالم و غیر مخرب بوده و از روش مناسب در این زمینه بایستی استفاده گردد. مگر اینکه مجوز رسمی از سوی مراجع رسمی در مورد انجام آزمایش مخرب روی نمونهها وجود داشته باشد. از جمله روشهای آزمایش غیر مخرب میتوان به گرفتن عکس گرافیکی از نمونه، آزمایش فراصوتی (ماوراء صوتی)، آزمایش مغناطیسی ذرات، آزمایش رنگزدن منافذ و … اشاره نمود.
اصطلاح «تسریعکننده» به طور متناوب در بررسی علل حریقهای عمدی استفاده میشود و مربوط به هر نوع عامل یا مادهای است که به صورت جامد، مایع و گاز برای اشتعال و تسریع در شعلهوری و گسترش آتشسوزی مورد استفاده قرار میگیرد. اکثر مواد تسریعکننده آتشسوزی در هنگام تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی قابل شناسایی بوده و نوع ماده هیدروکربن تقطیر شده، مثل مواد نفتی یا هیدروکربن غیر تقطیری، مثل الکلها یا تروبانتینها مشخص میشوند. توجه نمائید که درصورت استفاده از مواد سریعالاشتعال نفتی در هر آتشسوزی، بخارات فرار مواد نفتی در اقلام و اجناس صحنه آتشسوزی (مانند: فرش، چوب، محتویات ساختمان و …) جذب شده و به وسیله تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی، نوع ماده تسریعکننده مشخص خواهد شد. روشهای مختلفی برای شناسائی و جداسازی مواد تسریعکننده از ضایعات یا بقایای حریق وجود دارد. به طور مثال: سرد یا گرمکردن فضای بالایی ظرف نمونه، استفاده از یک حلال مثل دیسولفیدکربن یا کلرید متیل یا هگزان، سنجش میزان بخارات در زغال، تقطیر بخارات و استفاده از دستگاه کروماتوگراف گازی.کروماتوگراف دستگاهی برای جداسازی و شناسایی ترکیبات فرار میباشد که آنها را براساس اجزاء اولیه ماده و فراوانی نسبی محاسبه و پردازش مینماید. سپس آنرا به صورت نموداری نشان میدهد که بیانگر آنالیز مایع است.
برای تجزیه مایعات قابل اشتعال دو نوع کاشف وجود دارد:
۱- دتکتور یونیزاسیون شعلهای FID
۲- دتکتور طیفسنج جرمی MS
مناسبترین دستگاه جهت آنالیز مایعات قابل اشتعال، کروماتوگراف گازی از نوع طیفسنج جرمی است. در این دستگاه، ترکیباتی از ستون کروماتوگراف گازی به سمت طیفسنج جرمی رفته، با پرتو الکترونی مواجه شده و قطعات یونی را تشکیل میدهند. نوع یون تشکیل شده با ساختار مولکولی ماده مرتبط است. دستگاه یونها را براساس جرم مولکولی و میزان فراوانی یونهای تولیدشده، اندازهگیری و ثبت میکند. محصولات هیدروکربنی و ترکیبات شیمیایی را میتوان براساس نقطه جوش نیز طبقهبندی نمود. (محصولات سبک: محصولات متوسط که ۳ تا ۴ آلکان را شامل میشوند و محصولات سنگین که نقطه جوش وسیعتری از ۵ آلکان یا بیشتر را شامل میشوند، مانند: قطرانهای سنگین نفتی همچون قیر، C17 پریستان و C18 فیتان و … ). بنزین محصول نفتی پالایششدهای است که در ردیف C12 تا C4 با ترکیب آروماتیک همردیف میشود. بیشتر بنزین را ترکیبات آلیفاتیک تشکیل میدهد که ۵ نوسان و پیک مربوط به آلکیل بنزن دارد. حلالهای آروماتیک فاقد اجزاء آلیفاتیکی مثل بنزین میباشند. معمولاً حلالهای آروماتیک در حشرهکشها، فرش، پارکتهای کفپوش اتاق و … یافت میشوند.
نتیجهگیری:
بررسی علل حریق و حوادث مانند علوم شیمی یا فیزیک روشی علمی است و فرآیند تجزیه و تحلیل علمیای را ایجاد میکند که بر پایه قانون و فرآیند مهندسی استوار است. کارشناسان بررسی علل حریق و حوادث لازم است تا اطلاعات کافی از رفتار آتش، نحوه توسعه و گسترش حریق، مدیریت صحنه، اصول علمی بررسی علل حریق و حوادث و موارد مرتبط با حرفه خود داشته و آنها را با دقت به کار برده و اجراء نمایند. ضمن آنکه با فراگیری آموزشهای لازم در مباحث موضوعی و نحوه بکارگیری آنها، در انجام بررسی علت اصلی حریق موثر عمل نماید. کسانی که در زمینه بررسی علل حوادث فعالیت دارند، نیاز است از علم روز دنیا و تجهیزات خاص این کار در زمینههای مختلف آگاهی داشته و بتوانند به طور صحیح و علمی، نتایج حاصله خود را با پارامترها و معیارهای استاندارد مطابقت دهند. پیجویی و بررسی علل حریق مانند چیدن یک پازل است که بایستی تمام جزئیات حادثه را شناخت تا به شکل مناسب و مرتبط با یکدیگر آنها را در کنار هم چید و به نتیجه درست، دست یافت. گاهی این امر پیچیده میشود و نیاز به مساعدت متخصصین سازمانهای دیگری است. (بخشی از قطعات پازل در اختیار ایشان است.) بنابراین تعامل مستمر با متخصصین مرتبط باعث بهبود وضعیت بررسی علل حریق و حوادث میگردد.
پیشنهاد میگردد:
۱- آموزشهای مستمر درخصوص بررسی علل حریق و حوادث برای کارشناسان درگیر موضوع، در دورههای زمانی معین، برنامهریزی و اجرا گردد.
۲- باتوجه به گستردگی موضوع علتیابی حوادث لازم است تا تعامل و همکاری بین کارشناسان پیجویی حریق در تمام سازمانهای آتشنشانی ایجاد گردد.
۳- کارشناسان علتیاب با جدیدترین وسایل کاربردی و موردنیاز در انجام بررسی علمی حریق آشنا شده و از پتانسیل تجهیزاتی دیگر سازمانها نیز مطلع شوند.
۴- تعامل و همکاری در بین کارشناسان علل حریق و حوادث ارگانهای مختلف که با موضوع درگیر میباشند (پلیس، آتشنشانی، بیمه، شرکتهای خودروسازی و …) ایجاد گردد تا این امر نقطه عطفی در رشد و شکوفایی علمی کارشناسان باشد.
منابع فارسی
- حسینزاده، قربان؛ هاشمی، مهدی (۱۳۸۹ – ۱۳۸۶) بررسی علل حریق براساس منابع درسی کالج مورتون انگلستان
- رزمیانفر، پرویز (۱۳۷۹) مبانی حریق- انتشارات سازمان شهرداریها
- جزوات و مواد درسی مورد مطالعه نویسندگان مقاله، در کشور انگلیس براساس دورههای طیشده در کالج مورتون انگلستان ( ۲۰۰۸ میلادی)
- حسینزاده، قربان؛ هاشمی، مهدی (۱۳۹۱) حریق عمدی، اصول بررسی علل حریق و حوادث – انتشارات خسروی
منابع لاتین
- NationalFire Protection Association 921( NFPA 921 ), Basic Fire Science. .
- Bates,E.B.,Elements of Fire and Arson Investigation , David , Philadelphia , 1975 (rev 1977) .
- National Fire and Explosion protection Association , Fire and Explosion investigation , Boston , 1992
- Kirk′s Fire Investigation –john D.DeHaan,Ph.D.
- NFPA921 (Guid for fire and explosion investigation 2007 ).
قربان حسینزاده، کارشناس ایمنی و آتشنشانی ghorban80s@yahoo.com
مهدی هاشمی، کارشناس ایمنی و آتشنشانی mahdi.hashmi@yahoo.com
محمـد تنها، کارشناس ایمنی و آتشنشانی m.t904@yahoo.com
پایان
