مطالعات انجام شده در رابطه با مداخله در برنامه ریزی کاربری اراضی

مطالعات انجام شده در رابطه با مداخله در برنامه ریزی کاربری اراضی

گروه بررسی واقعهی عظیم بانسفیلد در سال ۰۲۲۱ پیشنهاداتی را در رابطه با برنامهریزی کاربری اراضی و کنترل ریسکهایاجتماعی در اطراف سایتهای پرخطر ارائه داد [۱۶] . به دلیل اهمیت این حادثه شرکت DNV ، مدل گویای سیستم برنامهریزی کاربری اراضی بر مبنای ریسک در اطراف سایتهای ذخیرهسازی مواد نفتی را طراحی نموده و ویرایش صفر آن را در ماه جون سال ۰۲۲۸ منتشر نمود [۱۷] . انستیتوی انفورماتیک و ایمنی سیستمها، راهنمای برنامهریزی کاربری اراضی را بر اساس الزامات بخشنامهی II سِوِسُو ) ۹۶/۸۲/EC ( و توسط M.D.Christou و S.Porter تهیه و در سال ۱۶۶۶ منتشر نمود [۱۸] . دپارتمان برنامهریزی دولتی ولز، در مارس سال ۰۲۲۱ مشاورهی شمارهی ۱۲ برنامهریزی صنایع پرخطر را به برنامهریزی ایمن کاربری اراضی اختصاص داد [۱۹]. با توجه به اهمیت برنامهریزی کاربری اراضی در حاشیهی سایتهای شیمیایی، آزمایشگاه ملی ریزو ۰۸ در روسکیلد ۰۶ دانمارک، در دسامبر سال ۰۲۲۲ گزارش خلاصهی تهیه شده توسط Carsten Granberg را منتشر نمود [۲۰] . شورای حوادث عظیم صنعتی کانادا ) MIACC ) 32 در جون سال ۱۶۶۶ اولین ویرایش راهنمای برنامهریزی کاربری اراضی بر مبنای ریسک را ارائه نمود [۲۱] . اتحادیهی اروپا در سپتامبر سال ۰۲۲۹ راهنمایی به منظور برنامهریزی کاربری اراضی بر اساس الزامات ماده ۱۰ بخشنامهی II سِوِسُو ) ۹۶/۸۲/EC ( طرحریزی کرد. در ۰۴ اکتبر سال ۰۲۲۱ شرکت ATKINS ارزیابی ریسک برنامهریزی کاربری اراضی برای تأسیسات ذخیرهسازی نفت لاکالت ۳۱ و گاز جرسی ۳۰ را اجرا و منتشر نمود[۲۲] .
داوور کونتیچ ۳۳ و برانکو کونتیچ ۳۴ ، متدی را به منظور لحاظ نمودن ارزیابی ریسک در فرآیند برنامهریزی کاربری اراضی ارائه نمودند. در این مطالعه از طریق سازگار نمودن نتایج حاصل از ارزیابی ریسک )که به منظور استفادهی برنامهریزان کاربری اراضی از نتایج ارزیابی ریسک لازم است(، مفهومی تحت عنوان واکاوی کلی تهدید فرآیند تعریف میشود. این بررسی بیشتر با دیدگاه بررسی جنبههای زیستمحیطی ناشی از حوادث عظیم صنعتی انجام شده است و یک مطالعهی موردی در تأسیسات ذخیره سازی گاز مایع ) LPG ( را نیز شامل میشود [۱۳] . کلودیا باستا ۳۶ ، جرون نیوول ۳۹ و سِیکا زلاتانوا ۳۱ موضوع استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ) GIS ) 38 در پیشگیری از ریسک و برنامهریزی مناسب کاربری اراضی در انگلستان و آلمان را بررسی و مقایسه نمودهاند [۲۳] [۲۴] . والریو کورانی و همکارانش ضمن تأکید بر روی برنامهریزی کاربری اراضی با توجه به خطرات حوادث عظیم، رویکردهای مختلف برنامهریزی کاربری اراضی در اطراف صنایع پرخطر را با هم مقایسه نمودند. در این پروژه، یک منطقهی صنعتی در ایتالیا مورد مطالعه قرار گرفت. در این مطالعه معیارهای مختلف برنامهریزی کاربری اراضی هم به منظور ارزشیابی وضعیت موجود منطقه و هم ارزیابی اثرات اقدامات مختلف پیشنهادی برای کاهش خطرات، مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج به دست آمده امکان مقایسه ی متدولوژیهای مختلف برنامهریزی کاربری اراضی را فراهم آورد [۱۱] . اولریش هاوپتمنز ۳۶ با تأکید بر اطمینان از در نظر گرفتن فاصلهی کافی بین مستحدثات صنعتی و مناطق مسکونی، اماکن عمومی و اماکن دارای حساسیت بالا، از یک چهارچوب ریسکمحور اجرا شده در یک برنامهی کامپیوتری برای محاسبهی فاصلهی مناسب استفاده کرد [۱۰] . جی.پی. گوپتا ۴۲ برنامهریزی کاربردی اراضی در هند را مورد بررسی قرار داده و دریافت که برنامهریزی کاربری اراضی در هند یک موضوع نوظهور است که با مشکلاتی از قبیل تراکم جمعیت، زیرساختها، اختلاف بین سطح صنعتی شدن در نواحی  مختلف، نیاز به ایجاد اشتغال، نواحی دارای حساسیت بالای زیستی و … روبهرو است [۹] . جرومی تاوِآ ۴۱ نیز به بررسی رویکرد جدید ارزیابی ریسک و مقدمات برنامهریزی کاربری اراضی در فرانسه و بعد از فاجعه AZF پرداخته است [۱۲] . در ایران نیز خانم لیوارجانی در سال ۱۸ مطالعهای را بر روی ارزیابی کاربری اراضی صنعتی در شهر تبریز انجام داده، ولی مطالعه ی ایشان بیشتر بررسی ارزش مادی اراضی بوده است [۲۵] . آقای محمدرضا عروجی در سال ۱۳۸۲ در پروژهی پایان نامهی خود بر روی تعیین حدود حریم انتقال گاز مطالعاتی را انجام داد، که هدف ایشان نیز مباحث حقوقی تملک اراضی بود [۲۶] . خانم علینژاد در سال ۱۳۸۰ موضوع واحد همسایگی پایدار را بررسی نمودند، که در این پروژه نیز بحثهای هنری و فلسفی همسایگی و حسن همجواری تحلیل شد [۲۷] . همان طوری که آقای کاظمزاده صمیمی این موضوع را از بعد دیگری
در شهرهای ایران مورد واکاوی قرار داد [۲۸] . جناب آقای مهدی مدیری در رسالهی دکتری خود در سال ۱۳۸۶ به الزامات مکانیابی تأسیسات شهری و ارائهی الگوی بهینه از دیدگاه پدافندغیرعامل پرداخته تا به الزامات شهرسازانهی پدافندغیرعامل با تأکید بر راهکارها، شاخصها و معیارهای مکانیابی تأسیسات شهری دست پیدا کند، تا با حداقل امکانات، حداکثر پایداری
را تأمین نماید [۲۹] . همان طوری که ملاحظه میشود، در کشورهای خارجی، در رابطه با برنامهریزی کاربری اراضی در مجاورت سایت های شیمیایی با رویکرد پیشگیری از اثرات سوء پیامدهای ناشی از حوادث در این سایتها به واسطهی عوامل صنعتی )نقایص فرآیندی، معایب تجهیزاتی، خطاهای انسانی و …( و عوامل طبیعی )زلزله، سیل، طوفان، صاعقه و …( مطالعاتی انجام شده است. در ایران مطالعهی زیادی در رابطه با چگونگی برنامهریزی و کنترل برنامهریزی کاربری اراضی در اطراف تأسیسات پرخطر نه تنها با دید حوادث عظیم، بلکه با دید زیستمحیطی و ایمنی نیز به عمل نیامده است.

۳ نتایج و یافته ها

همانطور که از متن مقاله ملاحظه مینمایید، برنامهریزی کاربری اراضی، علم تقسیم زمین و مکان برای کاربردها و مصارف مختلف زندگی است که با استفاده از ابزارهای فنی و مدیریتی به دنبال تحقق اهداف زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و فضایی )اهداف کلان( و کارایی، برابری، پایداری و رفاه عمومی )اهداف خرد( در چیدمان کاربریهای مختلف است. محدود بودن فضا، نیاز به وجود ارتباطات کم هزینه تر، محدود بودن زیرساختها و … باعث قرار گرفتن کاربریها در کنار یکدیگر شده و پدیدهای تحت عنوان همجواری و اثرات متقابل کاربریها بر روی هم پیش میآید. با توجه به اینکه عمده اهداف برنامه ریزی کاربری اراضی در راستای سازگاری، ایمنی، حفظ محیط زیست، رفاه عمومی، سلامت و آسایش هستند، اثرات متقابل کاربریها زمانی خود را بیشتر نشان میدهد که یک طرف بحث، یک کاربری پرخطر باشد. اثرات کاربریهای پرخطر از دو دیدگاه قابل بررسی است. یکی خطرات این کاربریها در شرایط بهرهبرداری عادی از آنها است که خروجیهایی نظیر گازها و بخارات سمّی، صدا، دود، گردوغبار، بو، پسابهای آلوده، پسماندها و … که به صورت مداوم از آنها جریان دارد و در جای خود در خور توجه است و در برنامهریزی کاربری اراضی تا حدودی به آن توجه میشود و همانطور که در شکل ۱ مشاهده مینمایید، فرایندهای فنی و مدیریتی خاصی نظیر ارزیابی اثرات زیستمحیطی ) EIA ( برای کنترل این موضوع در مراحل مکانیابی، طراحی و استقرار صنعت و مدیریت زیستمحیطی در مرحله بهرهبرداری وجود دارد. اما اثر دیگر کاربریهای پرخطر که تا حدودی در برنامهریزی کاربری اراضی، مهجور مانده و کمتر به آن توجه میشود، اثرات ناشی از این کاربریها در مواقع بروز یک حادثه عظیم در این تأسیسات است. در شرایط بروز چنین وضعیتی اثراتی نظیر انتشار شدید و سریع گازها و بخارات پرخطر، خروج سیلابی مواد پرخطر، تشعشعات حرارتی ناشی از حریق، موج ناشی از انفجار و … ایجاد میشود که سلامت، ایمنی، آسایش، سرمایه و رفاه کاربریهای مجاور و محیط زیست منطقه را هدف
میگیرد. بروز چنین حوادثی میتوانند در اثر عوامل صنعتی )نقایص فرآیندی، معایب تجهیزاتی، خطاهای انسانی و …(، عوامل طبیعی )زلزله، سیل، صاعقه و …( و یا عوامل عمدی )حملات نظامی، حملات تروریستی، اقدامات خرابکارانه، اغتشاش و …( ۳ به برخی از این قبیل حوادث اشاره شده است. – باشند که در بخش ۰٫۴ جمعبندی در این مقاله سعی شد تا با معرفی این معضل تقریباً جدید در برنامهریزی کاربری اراضی، مطالعات انجام شده در برخی کشورها بخصوص کشورهای اروپایی که حاکی از انجام حرکاتی در رابطه با ضرورت برنامهریزی کاربری اراضی در اطراف کاربریهای پرخطر با سناریوی وقوع حوادث عظیم در آنها است، ارائه گردد. بحث و مقایسه: همانطور که در متن مقاله مشاهده شد بحث برنامهریزی کاربری اراضی مبتنی بر سناریوی وقوع حوادث عظیم در کاربریهای پرخطر، در سراسر جهان موضوع نسبتاً جدیدی است و ضرورت طراحی و برنامهریزی کاربری اراضی بر اساس این سناریو فقط در برخی از کشورها احساس شده و کارهای مطالعاتی در آنها انجام شده است که به برخی از این مطالعات در متن مقاله اشاره شد. در کشور ما نیز شاید در محافل و جلسات این موضوع مطرح شده باشد، ولی در این زمینه کار علمی و تحقیقاتی انجام نشده است و به نظر میرسد بدون این مطالعات پایهای در کشور امکان ورود این موضوع به
اقدامات مدیریتی و فنی برنامهریزی کاربری اراضی وجود نخواهد داشت. پیشنهادات: لذا اولین پیشنهاد در این رابطه مطالعات بیشتر در زمینه برنامهریزی کاربری اراضی از این دیدگاه است تا با این مطالعات پایهای، ضمن مشخص شدن نحوه مداخله در برنامهریزی کاربری اراضی با این رویکرد، نیازمندیهای فنی موضوع مطرح و در مورد آنها نتیجه گیری شده و رفته رفته مسئولین مرتبط با مراتب مدیریتی و قانونگذاری نسبت به این موضوع حساس و موافق شوند.
پیشنهاداتی برای تحقیقات بیشتر: این مقاله در حد بررسی ضرورت مداخله در برنامه ریزی کاربری اراضی با رویکرد سناریوهای وقوع حوادث عظیم در کاربریهای پرخطر است. لذا در این زمینه انجام مطالعاتی از قبیل تبیین الگویی یکسان و یکپارچه برای تعیین تأسیسات و کاربریهای پرخطر در کشور، چالشهای برنامهریزی کاربری اراضی در اطراف تأسیسات پرخطر با سناریوی وقوع حوادث عظیم در آنها، بررسی جایگاه مدیریت ریسک در برنامهریزی کاربری اراضی ناشی از تأسیسات پرخطر، بررسی جایگاه برنامهریزی کاربری اراضی در مدیریت ریسک ناشی از تأسیسات پرخطر، بررسی رویکرهای مدیریت ریسک در برنامهریزی کاربری اراضی در اطراف تأسیسات پرخطر و … میتواند بسترهای لازم برای رسیدن به اهداف عالی در این زمینه را فراهم نماید.

.۵ منابع و ماخذ

]۰[
. م. رضویان, برنامه ریزی کاربری اراضی, تهران: منشی, ۱۳۸۱
]۳[
. ا. سعیدنیا, کتاب سبز )کاربری زمین شهری(, تهران: سازمان شهرداری های کشور, ۱۳۱۸
]۴[
. م. پورمحمدی, برنامه ریزی کاربری اراضی شهری, تهران: سمت, ۱۳۸۱
]۶[
. ف. سیف-الدینی, مبانی برنامه ریزی شهری, تهران: آییژ, ۱۳۸۱
]۱[
.۸/۳/ ضوابط و معیارهای استقرار واحدها و فعالیت های صنعتی و تولیدی مصوب هیئت محترم وزیران, ۱۳۶۲
]۸[
. مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان ایران, تهران: وزارت مسکن و شهرسازی, ۱۳۸۸
]۰۶[
. پ. لیوارجانی, “ارزیابی کاربری ارضی صنعتی شهر تبریز,” دانشگاه شهید بهشتی, تهران, ۱۳۱۸
]۰۹[
. م. عروجی, “تعیین حدود حریم انتقال گاز,” دانشگاه علوم عالی قم, قم, ۱۳۸۲
]۰۱[
. ع. علینژاد, “واحد همسایگی پایدار,” دانشگاه شهید بهشتی, تهران, ۱۳۸۰
]۰۸[
. د. کاظمزاده-صمیمی, “اصول طرح واحدهای همجواری در شهرهای ایران,” دانشگاه تهران, تهران, ۱۳۴۸
]۰۶[
. م. مدیری, “الزامات مکانیابی تأسیسات شهری و ارائه الگوی بهینه از دیدگاه پدافند غیرعامل,” دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران, تهران, ۱۳۸۶
]۱[
M. D. CHRISTOU, M. STRUCKL و T.BIERMANN“ ,Land use planning guideline in the context of article 12 of the Seveso II directive 96/82/EC as amended by directive 105/2003/EC ”,EUROPEAN COMMISSION, September 2006.
[۶]I. L. O. (ILO), “Prevention of Major Industrial Accidents,” in Intrrnational Labour Conference, 80th Session, Genova, 1993.
]۶[
J. Gupta“ ,Land use planning in India ”,Journal of Hazardous Materials ,)2112( , شماره ۰۳۱ p. 300 01 ,312–
August 2005 .
]۱۲[
U. Hauptmanns“ ,A risk-based approach to land-use planning ”,Journal of Hazardous Materials , شماره A125 (2005), p. 1 .2112 ,9–
]۱۱[
R. B. C. B. M. D. C. Valerio Cozzani“ ,Application of land-use planning criteria for the control of major accident hazards: A case-study ”,Journal of Hazardous Materials , شماره A136 (2006), p. 170 .2112 ,011–
]۱۰[
J. Taveau“ ,Risk assessment and land-use planning regulations in France following the AZF disaster ”,
Journal of Loss Prevention in the Process Industries ,pp. 1-11, 2010 .
]۱۳[
B. K. Davor Konti´c “ ,∗Introduction of threat analysis into the land-use planning process ”,Journal of Hazardous Materials ,)2119( , شماره ۰۲۳ p. 683 .2119 ,011–
]۱۴[
H. a. S. Executive“ ,PADHI – HSE’S LAND USE PLANNING METHODOLOGY ”,HSE, UK London, September 2009.
]۱۶[
D. A. F. C. MIChemE“ ,Revised land use planning arrangements around large scale petroleum depots ”,
Health and Safety Executive, Manchester, 2007.
۶th National Conference on Safety Engineering & HSE Management
]۱۹[
B. M. I. I. Board“ ,Recommendations on land use planning and the control of societal risk around major hazard sites ”,Crown, 2008.
]۱۱[
P. Crossthwaite“ ,Illustrative model of a risk based land use planning system around petroleum storage sites ”,DNV ENERGY, Stockport, June 2008.
]۱۸[
M. C .& .S. PORTER“ ,GUIDANCE ON LAND USE PLANNING AS REQUIRED BY COUNCIL DIRECTIVE 96/82/EC (SEVESO II ”,)European Communities, Luxembourg, 1999.
]۱۶[
S. o. N. S. W. t. t. D. o. Planning“ ,Land Use Safety Planning ”,State of New South Wales through the Department of Planning, Sydney NSW Australia, March 2007.
]۰۲[
C. Grønberg“ ,Land Use Planning and Chemical Sites Summary Report ”,Risø National Laboratory, Roskilde, December 2000.
]۰۱[
M. I. A. C. o. Canada“ ,Risk-based Land Use Planning Guidelines ”,Conseil canadien des accidents industriels majeurs.
]۰۰[
A. Ltd“ ,Land Use Planning Risk Assessment for La Collette Fuel Depot and Jersey Gas Facility ”,States of Jersey, 24 October 2007.
]۰۳[
J. N. a. S. Z. Claudia Basta““ ,Bridging the gap ”between professionals involved in risk prevention using GIS as a shared decision support system. A comparative study on UK and Dutch practices.”
]۰۴[
J. M. N. S. Z. B. A. Claudia Basta“ ,Risk-maps informing land-use planning processes A survey on the Netherlands and the United Kingdom recent developments ”,Journal of Hazardous Materials , شماره ۰۴۲
,)۲۱۱۰(p. 241 .2112 ,249–