مفهوم آب آبی و آب سبز

مفهوم آب آبی و آب سبز

معمولا در جایی که سخن از آب مجازی است این دو اصطلاح نیز دیده می شود. به طور کلی آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی آب آبی را تشکیل میدهند در حالیکه به رطوبت خاک در مناطق غیر اشباع آب سبز می گویند. به آب آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می گردد آب مجازی آبی ذخیره شده در کالا نامیده می شود. منشا آب آبی و آب سبز هر دو بارندگی است. کشاورزی دیم عمدتا از آب سبز تغذیه می کند درحالی که کشاورزی آبی از آب آبی مهارشده سیراب می شود. ۶۵% از نزولات آسمانی به آب سبز و باقی به آب آبی تبدیل می شود. آب سبز اولین بار در سال ۱۹۹۵ توسط فالکنمارک معرفی شد. در حدود ۸۰% زمین های کشاورزی در جهان زیر کشت دیم هستند که ۶۰% غذای مردم را تولید می کنند. بهره برداری از آب آبی به دلیل نیاز به شبکه های انتقال و توزیع آب بسیار گران تر از آب سبز است اما همین قابلیت انتقال و توزیع ، مدیریت آنرا ساده تر کرده و گزینه های بهره برداری از آن را (کشاورزی ،صنعتی و خانگی) افزایش داده است در حالیکه تنها راه بهره برداری ار آب سبز تولید محصولات دیم است.

صرفه جویی در آب

در جهان توزیع مکانی آب بسیار نامتوازن است و به همین دلیل نیز میزان دسترسی و سرانه مصرف آن نیز تفاوت های فاحشی را در بین مناطق مختلف جهان نمایان می سازد. با فرارسیدن قرن بیست و یکم و همزمان با افزایش جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای جمعیتی افزایش قابل ملاحظه ای یافته است. بسیاری از کشور های خشک ونیمه خشک با واردات مواد غذایی ،بخشی از آبی را که برای تولید داخلی محصولات نیاز است را برای استفاده در سایر مصارف مهم تر حفظ می کنند. به عنوان مثال مصر در سال ۱۹۹۵ میلادی ۷٫۵ میلیون تن انواع غلات وارد کرده، تولید این مقدار غلات در مصر ۹٫۹ میلیارد متر مکعب آب نیاز داشته است. در همین سال ژاپن با واردات ۲۷ میلیون تن غلات ۳۷ کیلومتر مکعب از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است. اگر تولید محصولات در کشور های صادر کننده نسبت به کشور های وارد کننده، آب کمتری نیاز داشته باشد صرف جویی در آب جهانی صورت می گیرد.

در کشور ما برداشت بی رویه آب از سفره های آبهای زیرزمینی مشکلات جدی را در کشور پدید آورده است. به همین دلیل در بسیاری از نواحی کشور سطح سفره های آب زیر زمینی افت زیادی داشته که با توجه به خشکسالیهای اخیر، همچنان افزایش بهره برداری از آبهای زیرزمینی تشدید شده و خسارتهای غیر قابل جبرانی را بر منابع آبی زیرز مینی کشور وارد آورده است. باید توجه کرد در مناطقی که سفره های آب زیر زمینی افت زیادی داشته کشاورزی محصولات با آب مجازی بالا را باید سریعا متوقف کرد و کشت آن محصولات را به مناطق دیگر با شرایط منابع آبی مناسب انتقال داد. البته دولت باید به جایگزینی مشاغل و محل های کسب درآمد دیگر برای کشاورزان آن مناطق اقدامات فوری و دقیقی را انجام دهد تا مردمی که در آن مناطق با کشاورزی گذران زندگی می کردند به مشکلات معیشتی برخورد نکرده و شغل مناسب با شرایط محیطی خودشان برایشان فراهم آورده شود.

به هر حال ما در کشوری زندگی می کنیم که کمبود آب همواره به عنوان یک موضوع اساسی، مطرح بوده و گذشتگان ما نیز با آن مواجه بوده اند. یکی از دستاوردهای بسیار مهم که جزو ابداعات ایرانیان در حدود ۲۵۰۰ سال پیش با توجه به کمبود آب در ایران به دست آمد ابداع قنات توسط ایرانیان بوده است. می توان دریافت که لزوم ابداع سیستمی پیچیده مانند قنات در حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح با توجه به شرایط کمبود آب و منابع آبی انجام پذیرفته و نیاکان ما نیز به این موضوع واقف بوده اند و برای استفاده بهینه از آب موجود این سیستم را طراحی و اجرا کرده اند. قنات هایی که گاهی عمق چاه هایش به بیش از ۳۰۰ متر می رسید تنها با لوازمی بسیار ابتدایی و با مشقت بسیار و صرف زمان زیاد در زمین حفر می شد تا مردم آن نواحی بتوانند در تمام طول سال از آب آن در مصارف کشاورزی دامداری و بهداشتی استفاده کنند. متاسفانه در حال حاضر افراد بسیاری از کشورهای در حال توسعه از آب کافی برای برآوردن نیازهای اصلی خود حتی شرب، حمام و پخت و پز، محروم هستند.

آب مجازی در صنعت

توجه به مفهوم آب مجازی در صنعت و تولید محصولات صنعتی نیز حائز اهمیت می باشد. بیشتر اهمیت در این بخش به محل استقرار صنایع و میزان آب موجود در منطقه معطوف گردیده است. براساس اصول آمایشی، تولیدات صنعتی آب بر نظیر فولاد باید به مناطقی منتقل شود که منابع آب کافی در اختیار باشد. برای نمونه در استان اصفهان که از مناطقی است که از کمبود آب رنج می برد دو کارخانه معظم ذوب آهن اصفهان و کارخانه فولاد مبارکه اصفهان قرار دارند که مصرف آب بسیار زیادی داشته و قسمت عظیمی از آب رودخانه زاینده رود را در خود  مصرف می کنند و به همین دلیل هیچ آبی برای رودخانه در پایین دست این دو کارخانه جاری نمی باشد. تنها مصرف آب کارخانه فولاد مبارکه اصفهان بالغ بر ۶٠ میلیون متر مکعب در سال می باشد.

از دیگر صنایع آب بر که در مناطق کم آب ایران به چشم می خورد صنایع پالایشگاهی و پتروشیمی می باشد. سیاست مداران کشورمان باید با جایگزینی صنایع مناسب برای مناطق کم آب این گونه صنایع مانند فولاد، پالایشگاه، پتروشیمی و… را به مناطقی که آب زیادی در دسترس است انتقال دهند قبل از این که خشکسالی باعث تعطیلی این صنایع در این نواحی از کشور شود.

نتیجه

ظهور بحثی به نام آب مجازی توانست توجه مجامع مختلف جهانی را به این جریان عظیم که توسط تجارت مواد غذایی در جریان است جلب کند. کشور های کم آب می توانند با واردات مواد غذایی آب بر و غیر استراتژیک دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش دهند.

با توجه به موارد یاد شده در این مقاله جهت کاهش قابل توجهی از مصرف آب شیرین موجود در کشور به موارد زیر به صورت فهرست وار می توان اشاره کرد:

• توجه به مفهوم آب مجازی در کشت محصولات کشاورزی و عدم کشت محصولات غیر استراتژیک با میزان آب مجازی بالا
• مشخص کردن الگوی کشت در نواحی مختلف کشور با نوع محصول مناسب آن منطقه با توجه به میزان آب مجازی در هر محصول کشاورزی
• جلوگیری از کشت و زرع در مناطقی که با کمبود شدید آب مواجهند (مانند یزد، سیستان، کرمان، …) و جایگزینی مشاغل دیگر برای معیشت کشاورزان آن مناطق
• جلوگیری از کشت و صادرات محصولاتی با آب مجازی زیاد و کم بازده مانند هندوانه
• واردات محصولات کشاورزی با میزان آب مجازی بالا و عدم کشت در داخل جهت صرف جویی در آب
• روآوری به کشاورزی فرا مرزی در مناطق پر آب در خارج از کشور و انتقال این محصولات به داخل کشور
• استفاده از منابع آب های ژرف و حفاری در مناطق مورد نیاز مانند سیستان
• حرکت به سوی آبیاری مکانیزه و استفاده از روش های جدید مانند آبیاری قطره ای به جای روش غرق آبی
• مطالعه، بررسی، طراحی و اجرای پروژه های گوناگون مطروحه جهت انتقال آب به فلات مرکزی ایران
• انتقال صنایع با مصرف آب زیاد مانند صنایع فولاد به مجاورت دریاهای جنوب یا شمال

واردات مواد غذایی بر مبنای تئوری هاو سیاست های تجارت بین الملل می تواند علاوه بر حفظ منابع آب ملی، رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی را افزایش دهد. میزان بهینه ی واردات مواد غذایی برای کشور های مختلف با توجه به برخورداری آن ها از منابع آب ، زمین های کشاورزی و سایر منابع تولید و همچنین سیاست های امنیت غذایی کشور متفاوت است. به نظر می رسد بازنگری در سیاست های مدیریت منابع آب که در آن به توسعه تجارت آب مجازی بر مبنای مزیت نسبی و همکاری همه ی بخش ها در سطح ملی و بین المللی تاکید شده باشد ضروری است تا بتوان علاوه بر تسهیل این تجارت و بالا بردن امنیت غذایی کشور های وارد کننده، در راه تشکیل یک سیستم پایدار تامین آب و غذا در جهان کوشید. ایران در سال های اخیر یکی از وارد کنندگان بزرگ آب مجازی بوده است. مسلما در نظرگرفتن آب مجازی در برنامه ریزی های آبی در سطوح بین المللی و و درون کشوری قبل از هرچیزی نیازمند انجام مطالعات اقتصادی و اجتماعی با در نظر گرفتن امنیت غذایی و کلیه ظزفیت ها و شرایط کشور می باشد.