نقش مشارکت شهروندان در ارتقای ایمنی حوادث
- شناسه خبر: 23925
- تاریخ و زمان ارسال: 11 خرداد 1398 ساعت 9:39
مقدمه
جامعه مخاطره آمیز، جامعه ای است با ناپایداری ها و خطراتی که از طریق توانایی محدود بشر به منظور تسلط بر طبیعت و محیط به وجود آمده است.]۱[ گیدنز، خطرات تهدیدکننده انسان را در دو نوع ریسک خارجی یا خطر ناشی از طبیعت و ریسک تولید شده یا خطر ناشی از دخالت بشر در تاریخ و طبیعت از طریق دانش و فناوری دسته‌بندی کرده است]۲[. وقوع بلایای طبیعی و اجتناب ناپذیر بودن آن از یک طرف و مخاطرات انسان محور از طرفی دیگر، نقش برنامه ریزی شهری و مدیریت بحران در کاهش آسیب‌پذیری شهرها را پر رنگ تر می کند. و از آنجایی که بسیاری از شهروندان شناخت عمیق و درک درستی از الگوی ایمنی ندارند نیاز به تقویت بُعد اجتماعی-فرهنگی مدیریت بحران و جلب مشارکت مردم در موقع حوادث است. آمادگی قبلی یک جامعه برای برخورد با پدیده های طبیعی، مهمترین اصل در مدیریت بحران است که باید از معماری تا آمایش سرزمین در نظر گرفته شود که رایج ترین راهکار آن در کشور ما، مقاوم سازی سازه ها است. علاوه بر آن، ریسک سوانح، بر اثر بی‌توجهی، ناآگاهی و عدم توجه شهروندان به اصول و ضوابط شهرسازی بالا می رود.
آتش نشانی بخش مهمی از شهر است که نقش موثری در ارتقای ایمنی و امنیت جامعه دارد]۳[. از آنجایی که هر ساله بیشترین آمار رویدادهای سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تاکستان مربوط به آتش سوزی می باشد؛ لازم است تا شهروندان اطلاعات کافی درباره خطر ها، روشهای پیشگیری و اصول مبارزه با آتش را داشته باشند. حدود ۷۵ – ۸۰ درصد آتش سوزی ها قابل پیشگیری می‌باشد ]۴[. که با ارتقاء سطح آگاهی مردم و آشنا ساختن آنها با دستورالعمل ها و ضوابط پیشگیری از حریق با هدف عدم وجود آسیب، آتش‌سوزی به نحو چشمگیری کاهش می یابد. از سوی دیگر تجربه ثابت کرده است که مهمترین عامل برای مقابله با آتش، مسئله زمان است و طبق ضرب المثل معروف “جهت خاموش کردن حریق در دقیقه اول یک لیوان، در دقیقه دوم یک سطل آب و در دقیقه پنجم یک کامیون آتش نشانی لازم میشود” ؛ حریق را باید در نطفه کشت ]۵[.
بدین ترتیب ارزنده ترین اقدامات می‌تواند توسط خود افراد و در اولین لحظات بروز حادثه و حریق، با خاموش کردن و یا جلوگیری از گسترش دامنه آتش انجام شود. بنابراین مدیریت بحران علم جدای از مردم نیست و همچنین کارآمدی برنامه‌های مدیریت بحران نیز بدون حضور و مشارکت فعال و موثر مردم امکان پذیر نمی باشد. یکی از راهکارهای اصلی ارتقای ایمنی، جلب مشارکت مردم در برنامه ریزی و اقدامات ایمنی خود است.
پرسش‌های تحقیق
این پژوهش در راستای پاسخگویی به سوالات زیر صورت گرفته است:
- نقش، جایگاه و اهمیت مشارکت های شهروندی در ارتقای ایمنی و پیشگیری از حوادث چیست؟
- میزان مشارکت شهروندان تاکستان در ایمنی حوادث شهر چقدر است؟
- آیا شهروندان تمایل به ارتقای سطح فرهنگ ایمنی خویش دارند؟
- نتایج و پیامدهای مشارکت فعال و موثر مردم چیست؟
مفهوم مشارکت
واژه مشارکت از حیث لغوی به معنای تجمع و درگیری برای موضوع مشخص است. این مفهوم در واقع، درگیری ذهنی و عاطفی اعضای یک گروه است که برای رسیدن به اهداف گروه، یکدیگر را یاری می کنند و همه اعضا با هم مسئولیت کار را برعهده می‌گیرند]۶[. مشارکت دارای شش بُعد: درجه، سطوح، مبنا، فرم، قلمرو و حدود است که اساسا در سه طبقه عدم مشارکت، مشارکت جزیی و مشارکت کامل و در سه سطح خرد، میانی و کلان درجه‌بندی میشود]۷[. تحقق مشارکت مستلزم فراهم نمودن برخی پیش نیازها از جمله توانایی جسمی و روحی اعضا، مسئولیت پذیر بودن اعضا، مشترک بودن هدف، علاقمند بودن اعضا به موضوع و غیره است. توسعه مشارکت در زمینه اداره و مدیریت، کند و دشوار بوده و نیاز به زمان، هزینه، صبر و حوصله دارد]۸[ و معمولا تصمیم‌گیری آسانتر از تلاش برای مشورت با جمعیت محلی است ]۹[ در حالی که، یکی از اهداف جامعه ایمن، فعالیت های مردم سالارانه از جمله حساس سازی مردم برای انجام فعالیت های پیشگیرانه در مباحث ایمنی است.]۱۰[ که نیاز به هماهنگی توسط مسئولان برنامه دارد. به طور کلی، میزان موفقیت و تاثیر فعالیت سازمان‌ها و افراد، به میزان مشارکت مردم در جامعه بستگی دارد ]۱۱[ که این امر مستلزم درک عمیق از مفهوم مشارکت است. مشارکت و توسعه دو چهره از یک واقعیت اند و هدف مشارکت، تنها توسعه جامعه نیست بلکه مشارکت باعث توسعه کسانی می گردد که با افزایش توانایی ها، ظرفیت ها و نقش موثرشان در فرآیند توسعه، مشارکت می‌کنند]۱۲[. و اولین گام برای افزایش توانایی ها و ظرفیت شرکت کنندگان، آموزش و بالا بردن سطح آگاهی آنهاست.
تاریخچه استفاده از مشارکت مردم در ایمنی شهرها
نگاهی اجمالی به تجربیات کشورهای جهان به ویژه کشورهای توسعه یافته،استفاده بالا از مشارکت مردم در فعالیت های ایمنی و امدادی را نشان می دهد.به ویژه تعداد بالای نیروهای داوطلب که در فعالیت های آتش نشانی و ایمنی مشارکت می کنند. و همچنین اکثر شهروندان شهرهای پیشرفته با اصول و ضوابط پیشگیری و مقابله با حوادث و همچنین طرز کار وسایل امدادی آشنا هستند. در کشورهای پیشرفته صنعتی، علاوه بر وزارتخانه ها، سازمان ها، نهادها و مردم؛ اتحادیه ها، انجمن ها و مجامع حفاظت از حریق نیز تأسیس شده است از جمله اتحادیه غیردولتی “حفاظت از حریق آمریکا[۱]” که در سال ۱۸۹۶ میلادی تاسیس شد و در حال حاضر جنبه بین المللی دارد]۱۳[ که به تدوین قوانین و مقررات مناسب می پردازد و هرساله صدها نشریه، مجله و روزنامه منتشر می‌کند. از دیگر سازمانهای بین المللی فعال، کمیته بین المللی پیشگیری و مبارزه با حریق[۲] است که توسط کشورهای اروپایی در سال ۱۹۰۰ میلادی تاسیس شد که علاوه بر فعالیت در زمینه حفاظت در برابر آتش سوزی، در زمینه بررسی وضعیت ایمنی با گرایش پیشگیری از وقوع بلایا و حوادث نیز فعالیت می‌کند.
اساس شکل‌گیری تفکر آتش نشان داوطلب به عنوان مکمل نیروهای حرفه ای آتش نشان، در سال ۱۷۳۶ میلادی در آمریکا به وسیله بنجامین فرانکلین پی ریزی شد]۱۴[ و در اول سپتامبر ۱۹۸۲ میلادی به پیشنهاد آقای ریوجی ساساکاوا، رئیس سابق سازمان آتش نشانی ژاپن، فدراسیون جهانی آتش نشانان داوطلب تأسیس شد ]۱۵[. در کشور ما توجه و اقدام خاصی به موضوع جلب مشارکت مردم در تامین ایمنی شهر و تشکیل نیروهای داوطلب آتش نشان و ایمنی نشده است و حتی در برخی شهرها با کمبود نیروهای حرفه ای نسبت به استاندارد جهانی مواجه هستیم. و در برخی شهرها از جمله مشهد، خرم‌آباد، تهران، تبریز، قزوین و… به صورت محدود و پراکنده اقدام به آموزش آتش نشان داوطلب شده است که در سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تاکستان نیز نیروهای داوطلب آتش نشان آموزش داده می شود که متاسفانه طبق بررسی انجام شده، بسیاری از شهروندان از وجود کلاسهای آموزشی و عضوگیری داوطلبانه آن اطلاعی ندارند که مستلزم اطلاع رسانی و آگاهی دادن بیشتر به شهروندان است.
میزان آگاهی و مشارکت مردم در ایمنی حوادث (شهر تاکستان)
بهبود زیرساخت تکنولوژیک و خدمات شهری، اقداماتی در جهت بالا بردن سطح ایمنی مردم با هدف ارتقای کیفی زندگی آنهاست که بدون توجه به انسان و مشارکت او امکان پذیر نیست ]۱۶[. مهمترین گام در جهت کاهش خطر و ایمنی همگامی، آگاه‌سازی و بالا بردن سطح اطلاع مردم و آموزش عمومی آنان است]۱۷[.
در این تحقیق با توزیع پرسشنامه بین ۶۰ خانواده حادثه دیده در شهر تاکستان از استان قزوین، در سال های ۹۶-۹۷ تلاش شده است تا میزان آگاهی و مشارکت شهروندان تاکستان در ایمنی هنگام وقوع حادثه بررسی شود. در ۶٠ پاسخ دهنده به سوالات، ۵٢ مرد و ٨ زن، ۲۶ نفر آنها سطح سواد دیپلم، ٢٠ نفر تحصیلات بالای دیپلم و ۱۴ نفر سواد زیر دیپلم دارند. علاوه بر ۶ سوال مشخصات فردی، ۲۱ سوال درباره اطلاعات و آگاهی شهروندان در خصوص روشهای مقابله با حوادث، کلاس های آموزشی و وظایف آتش نشانی، رضایتمندی از عملکردآتش نشانی تاکستان و منبع اطلاعات کسب کرده از حوادث و… طرح شده است که نتایج زیر به دست آمده است: با توجه به اینکه در پرسشنامه از ۴ گزینه، کم تا بسیار زیاد، استفاده شده و به ترتیب رتبه های ۱-۴ در نظر گرفته شد. امتیاز ۱ نشان دهنده میزان آگاهی و مشارکت بسیار کم و امتیاز ۴ نشان دهنده میزان آگاهی و مشارکت بسیار زیاد شهروندان در تأمین ایمنی است. که جامعه نمونه، امتیاز بالایی را در میزان آگاهی و اطلاعات عمومی ایمنی به خود اختصاص نداده است. به طوریکه یافته ها در مورد نظرات جامعه بررسی شده نسبت به روش مقابله با آتش سوزی، کار با خاموش کننده های دستی و… امتیاز ۱ گرفته که نشان از سطح پایین اطلاع شهروندان از حوادث و ایمنی آن دارد
[۱] N.F.P.A
[۲] C.T.IF
ولی از طرفی، یافته‌های پرسشنامه درباره موضوعات کلیدی حادثه که از طریق فرهنگ سازی در زمینه ایمنی انجام شده از جمله قطع برق و شیر اصلی گاز محل حادثه، تماس با ۱۲۵ و خارج شدن از محیط دارای نشتی گاز و غیره، امتیاز ۳ گرفته که نشان از سطح آگاهی بالا نسبت به پیام های ایمنی اطلاع رسانی شده دارد.
که بیشتر پاسخ دهندگان، این پیام های ایمنی کلیدی را از طریق صدا و سیما و فضای مجازی آموخته و به کار برده اند. و با وجود تشکیل کلاسهای آموزشی و عضوگیری آتش نشان داوطلب در سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تاکستان، شهروندان از آن اطلاع نداشته ولی اکثر آنها به شرکت در کلاس های آموزشی آتش نشانی تمایل نشان دادند. به طور کلی، طبق نتایج تحقیق، شهروندان تاکستان، شناخت سطحی و جزئی از الگوی ایمنی دارند. و این در حالی است که در مدل های متداول مشارکت مردم، نمایندگی مردم؛ اولین مرحله، داشتن شناخت و اطلاعات کافی از موضوع است و فرد به عنوان مطلع و آگاه در نظر گرفته می شود. ارزنده ترین آگاهی، آگاهی نسبت به پیشگیری از حادثه است چرا که همانند پیشگیری قبل از درمان، در حوادث نیز این پیشگیری با شناخت بیشتر مردم از آن به ایمنی منتهی میشود. ویلیام هادون، حوادث و آسیب‌ها را به دلیلِ وابستگی آن به شرایط فنی، اجتماعی و زیست محیطی، همانند یک بیماری قابل پیشگیری و قابل پیش‌بینی می‌داند. ]۱۸[ هادون، الگویی به صورت ماتریس ارائه کرد که در آن، آسیب ها در سه مرحله قبل از حادثه، حین حادثه و بعد از حادثه، و توسط سه عامل متفاوت انسان، ابزار و وسایل و محیط، برای تدوین اقدامات پیشگیرانه تحلیل می‌شوند. که از تأثیرگذارترین مرحله ماتریس هادون، پیشگیری از آسیب و اساسی ترین معیار و حالت آن، مشارکت فعال فرد برای موثر بودن است. علاوه بر شناخت افراد جامعه از پیشگیری حوادث، بالا بردن سطح آگاهی عمومی از مقابله با حادثه در حین حادثه و برخورد با اثرات و آسیب آن بعد از حادثه نیز حائز اهمیت است. افزایش سطح اطلاع مردم و آگاه‌سازی مستلزم انواع و سطوح مختلف آموزش برای مردم، مسئولین و آموزش عمومی مستمر برای همگان است. همانطور که میدانیم آموزش همگانی، گامی مهم در حل مشکلات شهری است و در برنامه ریزی مدیریت بحران، آموزش مردم و نهادها و از آمادگی های ویژه در شرایط بحران و بروز حادثه است ]۱۹[.
درمدل نمایندگی مردم مشارکت مردم؛بعد از گذراندن پلّه اول “مطلع”، فرد به عنوان مشاور و همکار دستگاه‌های مسئول در ستاد بحران در نظر گرفته می شود و فرد، مشکلات و نیازهای ایمنی را به مسئولین انتقال داده و در برنامه‌ها و طرح‌های ایمنی شرکت می‌کند. در این راستا، سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تاکستان، اقدام به عضوگیری آتش نشان داوطلب و جلب مشارکت آنها در برنامه های سازمان نموده است که در حال حاضر ۱۳۰ آتش نشان داوطلب مرد و ۳۶ آتش نشان داوطلب زن، آموزش دیده اند. آخرین پلّه ی مشارکت مردم که مرحله متعالی آن است، فرد به عنوان شریک و ناظر و در رأس برنامه های ایمنی قرار دارد. در این مرحله است که هر فرد، خود را مسئول دانسته و پاسخگوی عملکرد خویش است که شکل‌گیری شورای شهر و حق حاکمیت مردم بر سرنوشت اجتماعی خویش (اصل ۵۶ ) مطرح می شود که در ادامه پیرامون آن مطالبی ارائه می شود.
