کاهش خطرپذیری در فرماندهی عملیات امداد و نجات

۱-مقدمه

در پنجاه سال اخیر با توسعه ساختمان­سازی در ایران، چالش جدیدی برای سازمان­های آتش­نشانی به وجود آمده است. رشد و توسعه ساختمان­های بزرگ و بلندمرتبه و تأسیسات داخل آنها با سرعتی بیش از مقررات و دانش سازمان­های آتش­نشانی ایران به پیش رفته است. سازمان­های آتش­نشانی دارای سرمایه انسانی تحصیلکرده می­باشند ولی به واسطه عدم توسعه درون سازمانی، ساختار مدیریتی آن هنوز مهندسی نشده و تجربی می­باشد. در گذشته به علت عدم وجود تکنیک­ها و مصالح ساختمان­سازی مناسب، ساختمان­ها با ارتفاع و حجم کم و زیرزمین­های محدود ساخته می­شدند. اندک ساختمان­هایی به واسطه درخواست پادشاهان و یا تأمین اماکن مذهبی بزرگ به واسطه وجود معماران ماهر، بزرگتر از ارتفاع و حجم­های عادی ساخته می­شدند که جملگی جزو آثار باستانی و شاهکارهای معماری محسوب می­شوند.

از اوایل قرن اخیر به واسطه گسترش شهرها و جمعیت، کمبود زمین، توسعه مصالح ساختمانی، تکنیک­های ساخت و غیره، احداث ساختمان­های بلند و بزرگ در کلیه کشورها رواج یافته است. لزوم تعریف ساختمان بلند نیز با توسعه علم مهندسی حریق محسوس شده که تعاریف موجود هنوز جامع نمی­باشد. به علت محدودیت صفحات، بخش مطالعات دستورالعمل­های عملیاتی حذف شده است.

 

۲-هدف و اهمیت پژوهش

زمانی که سانحه­ای روی می­دهد سازمان مسئول با منابع خود برای مهار، کنترل و ایمن­سازی اقدام می­نماید. در سوانح کوچک منابع سازمان مربوطه کافی می­باشد. اگر سانحه به دلایلی از قبیل افزایش خسارت­های انسانی و مالی و دشواری امدادرسانی و افزایش زمان از توان سازمان مربوطه خارج شود، به منابع سازمان­های دیگر برای مدیریت سانحه نیاز می­باشد. اولین نیاز مسیرهای مناسب دسترسی و نیاز دوم وجود تجهیزات مناسب اطفایی عملکردی در ساختمان­های بزرگ می­باشد که یا خودبه­خود عمل نماید یا تیم­های آتش­نشانی بتوانند اپراتوری آنها را به عهده گرفته و عملیات موفق اطفایی را به انجام برسانند. در این تحقیق تلاش شده به مدیریت شهری و آتش­نشانان کشور محدودیت­ها شناسایی تا در جهت بهبود آنها اقدامات لازم به انجام برسد و روش­های استفاده از این امکانات به آتش­نشان­ها توصیه شده است. البته آتش­نشان­ها نباید صبر کنند تا مدیریت شهری و مالکان همه اقدامات را انجام دهند، تجربه نشان داده اقدامات آنها همواره ناقص و ناکافی می­باشد.

 

۳- نتایج تحقیق و ویژگی­های ساختمان­ها

در مطالعات انجام شده ۲۷ ملک حریق­زده از دیدگاه­های زیر مورد مطالعه قرار گرفت: ۱- ارتفاع و حجم ساختمان­ها ۲- عمق زیرزمین ۳- تأسیسات و محتویات داخل ساختمان­ها  ۴- مسیر فرار داخل ساختمان ۵- دسترسی نیروهای امدادی ۶- سیستم­های آتش­نشانی مورد نیاز ۷- دستورالعمل­های عملیاتی ساکنان (یا کارکنان) ۸- دستورالعمل­های عملیاتی آتش­نشانی تهران.  جدول ۱ خلاصه نتایج تحقیقات را نشان می­دهد و سپس اهمیت هر موضوع در مقاله مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.

جدول ۱: نتایج مطالعات انجام شده در ۲۷ ملک دچار آتش­سوزی

 

موضوع	شرایط	تعداد	درصد	توضیح
اسکلت ساختمان	غیرفلزی	۱۶	۵۹  %
	فلزی	۱۱	۴۱  %	۷۰ درصد آنها فاقد پوشش مقاوم حریق مناسب
عمق زیرزمین	کم (۱۲-)	۲۱	۷۷  %
	زیاد	۶	۲۲  %
تأسیسات موجود	محدود	۵	۱۹ %
	گسترده	۲۲	۸۱  %
مسیر فرار	مناسب	۱۲	۴۵  %	عمدتاً در کارخانه­ها و انبارها
	نامناسب	۱۵	۵۵   %
دسترسی خودروهای سنگین	مناسب	۱۶	۵۹  %	عمدتاً در صنایع
	نامناسب	۱۱	۴۱  %
سیستم­های آتش­نشانی	کافی+آماده	۵	۱۹  %
	نامناسب	۲۲	۸۱  %
دستورالعملی عملیات ساکنان	واجد	۳	۱۱   %	محدود
	ندارد	۲۴	۸۹  %

 

 

۳-۱- ارتفاع ساختمان­ها

در اوایل دهه ۱۹۰۰ مؤسسه حفاظت از حریق آمریکا و کشورهای اروپایی که دارای سازمان­های آتش­نشانی توسعه­یافته شده بودند معیار ساختمان بلند را توانایی دسترسی نیروهای آتش­نشانی با بلندترین نردبان موجود آن زمان که ۱۸ متر بود در نظر گرفتند و در کدهای ایمنی خود معیار قرار دادند و این ملاک عمل ماندگار شد. در تاریخ ۱/۶/۵۱ مقرر شد کلیه ساختمان­های شش طبقه و بیشتر علاوه بر پله ورودی، پیش­بینی پله فرار که مستقیماً به فضای باز ساختمان ارتباط داشته باشد، الزامی است (بند ۷ صورتجلسه ۹۴-۱/۶/۵۱ شورای هماهنگی). در سال ۱۳۶۸ نمایندگان سازمان­های مسئول ایمنی در جلسات متعددی، قوانین و مقررات موجود از جمله NFPA را بررسی نموده و در سال ۱۳۷۱ دستورالعمل اجرایی محافظت ساختمان­ها در برابر آتش­سوزی (نشریه ۱۱۲) انتشار یافت که در صفحه ۲۵۳ بند ۶-۱۹ در مورد ارتفاع بنا آمده است: هر بنایی که ارتفاع آن ( فاصله قائم بین تراز کف بالاترین طبقه قابل تصرف، تا تراز پایین­ترین سطح قابل دسترس برای ماشین­های آتش­نشانی) از ۲۳ متر بیشتر باشد، عمارت­های بلند محسوب می­شود. [۱]

البته سازه­هایی که مورد تصرف انسان نباشند مانند برج نگهبانی، برج کنترل، مناره­ها و نظایر آنها با بار متصرف ۵ نفر یا کمتر، مشمول این تعریف نخواهند بود. در سال ۱۳۸۰ مبحث سوم مقررات ملی ساختمان، صفحه ۶۸ عین عبارت نشریه ۱۱۲ تکرار شده است و در مبحث سوم ویرایش سال ۱۳۹۲ نیز شرایط تعریف ساختمان بلند حفظ شده است. (صفحه ۷۸ مبحث سوم)[۲]

به طور خلاصه می­توان نتیجه گرفت معیار تعریف ساختمان بلند، دسترسی نیروهای آتش­نشانی به وسیله خودروها و نردبان­های آتش­نشانی به طبقات ساختمان جهت نجات افراد در نظر گرفته شده است. با بررسی ساختمان­ها در کشورهای مختلف جهان درمی­یابیم که روش­های ساخت متفاوت و متنوعی به­خصوص در مورد سازه­ها و ساختمان­های مرتفع در نقاط مختلف دنیا وجود دارد. برخی از ساختمان­ها از جنس فولاد و شیشه هستند و برخی از جنس بتن و برخی از ترکیب هر دو.

ستون­های فلزی در سازه­های فلزی بسیار آسیب­پذیر هستند، به علت آنکه در دمای بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ درجه سانتیگراد نصف تحمل و ایستایی خود را از دست داده و نرم می­شوند. در طبقات زیرین که وزن سازه روی ستون­هاست، این خطر بیشتر بوده و در صورت وقوع آتش­سوزی به علت انحنای تیر فلزی، با ریزش ساختمان و سازه مواجه می­شویم. آتش­سوزی پاساژ رازی تهران نمونه‌ای از این نوع می‌باشد.[۳]

۳-۲- ابعاد ساختمان­ها

روش­های مدرن ساخت و ساز، مصالح ساختمانی قابل اشتعال، طراحی­های داخلی، افزایش حجم مبلمان قابل اشتعال ساختمان­ها، وجود داکت­های افقی و عمودی، استفاده از موادی که در هنگام سوختن گازهای سمی تولید می­کنند، افزایش فاصله دسترسی افراد به طبقه ایمن، به همراه افزایش تراکم جمعیت و تنوع شرایط انواع متصرفان، مشکلات فراوانی را برای متخصصان، طراحان و سازمان­های مسئول ایمنی از جمله سازمان­های آتش­نشانی ایجاد کرده است.

۳-۳- عمق زیرزمین ساختمان­ها

در گذشته ساختمان­ها حداکثر دارای ۳ طبقه زیرزمین بودند و به علت زیربنای کم آنها مشکلات نیز کوچک بودند. با توسعه ساختمان­سازی، کمبود زمین، نیاز ساختمان­های بلندمرتبه به پارکینگ­ها و فضای تأسیساتی و ورزشی بیشتر، تأمین انبار برای کلیه ساکنین، تعداد طبقات زیرزمین و مساحت هر طبقه در ۱۰ سال اخیر رو به توسعه است و ایجاد زیرزمین ۱۲ طبقه نیز گزارش شده است. تقریباً اکثر پاساژهای بزرگ نوساز تهران دارای حداقل ۶ طبقه زیرزمین بزرگ می­باشند. برخی از مشکلاتی که این زیرزمین­ها در کنترل و اطفای آتش­سوزی ایجاد می­نمایند به شرح زیر است:

۱- حجم بالای خودروها (منبع پلی یورتان و بنزین) که باعث توسعه آتش­سوزی می­شود.

۲- محدودیت­های تهویه دود و حرارت از زیرزمین­ها

۳- احداث طبقه تجاری یا هایپرمارکت در زیرزمین­های اول و دوم برخی پاساژهای بزرگ

۴- بهره­برداری به عنوان انبار کالا در برخی از ساختمان­ها

۵- وجود راهروها و دالان­های طولانی در زیرزمین برخی ساختمان­ها که پیداکردن مسیر فرار را با تأخیر همراه می­سازد مانند برج بین­الملل تهران، پاساژ میدان پونک

۶- محدودیت حجم هوای دستگاه تنفسی آتش­نشان که حدود ۳۰ دقیقه می­باشد و در زیرزمین­های بزرگ و طولانی با کمبود هوای کافی مواجه خواهد شد.

۷- به علت تعداد طبقات زیرزمین و زیربنای زیاد، تأخیر در کانون­یابی توسط آتش­نشانان ایجاد خواهد شد.

۸- عدم استفاده از سیستم­های اعلام حریق آدرس­پذیر در زیرزمین­ها، موجب تأخیر در کانون­یابی خواهد شد. همچنین عدم مهارت آتش­نشانان در کار با پانل­های اعلام حریق و بهره­برداری از آنها در کانون­یابی.

۹- عدم مهارت آتش­نشان­ها در مدیریت فن­های ساختمان­های بزرگ.

۳-۴- تأسیسات و محتویات داخل ساختمان­ها

اجرای تأسیسات برقی و مکانیکی در ساختمان­ها، استفاده از مصالح سوختنی، توسعه شبکه­های انرژی برق و گاز و به کارگیری تجهیزات گوناگون سبب افزایش احتمال آتش­سوزی در ساختمان­ها شده است. با توجه به بزرگ و مرتفع شدن ساختمان­ها، افزایش استفاده از دستگاه­های الکترونیکی و الکتریکی، حجم بالایی از کابل در داکت­ها و طبقات توزیع شده است که خود تبدیل به منبع جدید خطر، حادثه و گسترش آتش­سوزی شده است.

یکی از این مشکلات، گسترش عمودی آتش­سوزی است که از طریق داکت­ها و سایر فضاهای خالی داخل ساختمان به سمت بالا حرکت می­نماید. اگر آتش­سوزی از طبقه­ای که در آنجا شروع شده  به سایر طبقات سرایت نماید، مهار و اطفای آن بسیار مشکل می­شود و معمولاً تا بالاترین طبقه ساختمان توسعه می­یابد.

در ساختمان­های جدید به واسطه لزوم عبور لوله و کابل­کشی­ها، سقف­های کاذب و داکت­های بسیار زیادی در ساختمان وجود دارد که باعث توسعه و گسترش آتش­سوزی می­شود. ایجاد سیستم­های تهویه در ساختمان مستلزم پیش­بینی داکت­های بسیاری می­باشد که این فضاها، چالش­های فراوانی را برای طراحان ایمنی به وجود می­آورد.[۳]

۳-۵- دسترسی داخل ساختمان

امروزه در ساختمان­های بلند و بزرگ ایمن­سازی راه پله و فضاهای خالی داخل ساختمان یک ضرورت به حساب می­آید و در این زمینه روش­های مختلفی جهت تأمین دسترسی افراد و تخلیه افراد وجود دارد. مطابق مبحث سوم مقررات ملی ساختمان چاپ سال ۱۳۸۰، هر بخش از یک ساختمان باید به راه­های خروج اصولی، کافی و بدون مانع مجهز گردد تا در صورت بروز حریق در آن، خروج به موقع یا فرار به­هنگام همه متصرفان به راحتی میسر باشد. تعداد، نوع، موقعیت، ظرفیت راه­های خروج در هر ساختمان با توجه به وسعت و ارتفاع همان بنا مطابق مقررات باید طراحی و اجرا شود. بنابراین ساختمان­هایی که قبل از سال ۱۳۸۰ ساخته شده­اند یا به علت بهره­برداری از رانت تخلف نموده­اند، ممکن است طراحی و اجرای درست پلکان انجام نشده و متصرفان و نیروهای امدادی را با مشکلات زیاد و خطرناکی مواجه نمایند. نمونه آن آتش­سوزی ساختمان جمهوری در سال ۱۳۹۴ که متصرفان پس از آتش­سوزی امکان تخلیه ساختمان از طریق پلکان را نداشتند یا ساختمان پلاسکو در ۳۰ دی ۱۳۹۵٫

۳-۶- دسترسی خودروهای سنگین آتش­نشانی در خیابان به ساختمان

مطابق تعریف مبحث سوم مقررات ملی ساختمان هر نوع راه عبور و مرور عمومی در فضای باز که دارای حداقل ۹ متر عرض بوده و به ‎نحوی طرح شده باشد که امکان استفاده واحدهای آتش‎نشانی برای اطفای حریق را فراهم آورد خیابان تعریف می­شود. برای ساختمان­های با ارتفاع کمتر از ۲۳ متر حداقل عرض مفید قابل قبول معبر ۶ متر و برای ساختمان­های با ارتفاع بیش از ۲۳ متر حداقل عرض مفید قابل قبول معبر ۸ متر می­باشد.[۲]     

 

 

۶- مراجع

[۱] دستورالعمل اجرایی محافظت ساختمان­ها در برابر آتش­سوزی ( نشریه ۱۱۲ )،(۱۳۷۱) سازمان برنامه و بودجه

[۲] مقررات ملی ساختمان، مبحث سوم،(۱۳۹۵) حفاظت ساختمان­ها در مقابل حریق، دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان

[۳]رهبر، ناصر،(۱۳۸۸)، مقاله چالش ایمنی در ساختمان­های بلند، کنفرانس ایمنی و بهداشت دانشگاه تهران

[۴]کاتالوگ­های نردبان بلندمرتبه ۵۵ متری سازمان آتش­نشانی تهران،(۲۰۰۹)

[۵]ضوابط سازمان آتش­نشانی تهران، (۱۳۹۵)، سازمان آتش­نشانی تهران

[۶]گزارش حادثه ساختمان پلاسکو، (۱۳۹۶)، شورای اسلامی شهر تهران

[۷]رهبر، ناصر، (۱۳۸۲ الی ۱۳۹۵)،گزارش­های آتش­سوزی­های مهم تهران، گزارش­های آتش­سوزی انتشار نیافته