برخی مشکلات و چالش های موجود در محیط زیست ایران

محمد ولایت­زاده

دانشجوی کارشناسی ارشد ایمنی صنعتی، مدیر HSE شرکت اندیشمندان جنوب پست الکترونیک: mv.5908@gmail.com

 

مقدمه

تخریب محیط زیست، تولید آلودگی متعدد فعالیت های انسانی و عدم توجه به بوم شناسی طبیعت سبب شده است تا در سال های اخیر تعادل و توازن موجود در اکوسیستم های ایران برهم خورده و مشکلات مختلفی به وجود آید. از بین رفتن تالاب ها و خشک شدن دریاچه ها، تخریب جنگل ها و افزایش ساخت و سازها، افزایش آلودگی های مختلف نظیر آلودگی هوا، آب، خاک و صوت، کمبود منابع آب های زیرزمینی، عدم مدیریت پسماند و دفن بهداشتی زباله ها، ورود پساب های شهری، صنعتی، کشاورزی به اکوسیستم های طبیعی نتیجه این برهم خوردن تعدل محیط زیست در ایران است.

آلودگی هوا

هوای پاک و سالم مایه شادمانی زندگی بشری است که نیاز به آن بیش از نیاز به غذا و آب می­باشد. صنعت مدرن امروز، باعث تولید گازها و ذرات زیادی ­می­شود که هوای آزاد را آلوده می­کنند. در سال­های گذشته زغال در صنعت باعث تولید دی­اکسیدگوگرد زیادی می­شد، اما امروز به دلیل محتویات کم گوگرد در زغال، سوخت آن مشکلات زیادی تولید نمی کند، در حالی که وسایل نقلیه موتوری مشکل اساسی هستند که ترکیب دی­اکسیدنیتروژن و ذرات آلی غیرقابل تجزیه را تولید می­کنند که تحت اثر اشعه خورشید به ازون تبدیل می­شود که مهمترین آلوده کننده هوا می­باشد. گاز دی­اکسیدنیتروژن هوا را به رنگ قهوه­ای در می­آورد و این وضعیتی است که بسیاری از شهرها در فصل تابستان با آن مواجه هستند. ذرات ریز که در اثر سوخت موتورهای بنزینی و گرد و غبار جاده­ای، دود حاصل آتش­سوزی و گرده­های گیاهان تولید می­شود، عامل آلودگی هوا در روزهای زمستانی است. آلودگی هوا یک خطر اصلی زیست­محیطی بر سلامت انسان­ها در بسیاری از شهرهای توسعه یافته یا در حال توسعه در جهان هست. سطح آلودگی هوا معمولا به وسیله غلظت آلاینده­های هوا مانند دی­اکسیدنیتروژن، دی­اکسیدگوگرد، مونواکسیدکربن، ازون و ذرات معلق مشخص می شود. در طول دهه اخیر تلاش­های بسیاری در بررسی روابط بین آلودگی هوا و پارامترهای هواشناسی اختصاص و چندین روش آماری پیشنهاد شده است. افزایش جمعیت و پیشرفت صنعت از جمله عواملی بوده که در گسترش و ایجاد آلودگی هوا در شهرهای بزرگ تاثیر داشته است و بر آن شده تا در شهرهای بزرگ جهان به فکر کنترل و راه­های جلوگیری افزایش آلاینده­ها باشند آلودگی هوا نشان دهنده طیف گسترده­ای از اثر بر سیستم­های بیولوژیکی، فیزیکی و اقتصادی است. سال­های اخیر کیفیت هوا به عنوان عامل اصلی در پدیدار شدن کیفیت زندگی در مناطق شهری، به خصوص در مناطق پر جمعیت و صنعتی مطرح شده است.

گردو غبار و طوفان های خاک

طوفان­های گرد و غبار به عنوان یکی از رایج­ترین بلایای طبیعی قرن اخیر دارای اثرات متعدد مثبت و منفی بر روی اکوسیستم­ها است. این طوفان­ها با افزایش میزان مواد مغذی خاک در مناطق رسوب­گذاری و اقیانوس­ها، حاصلخیزی و رشد فیتوپلانکتون­ها را افزایش داده و با کاهش میزان تابش، رشد و عملکرد پوشش گیاهی را تحت تاثیر قرار داده و باعث شیوع بیماری­های مختلف در بین جوامع بشری می­شود. ایران نیز به دلیل مختصات منطقه ای، اقلیم گرم و خشک و همچنین قرار گرفتن بر روی کمربند بیابانی جهان از نظر گرد و غبار خسارات جبران ناپذیری را متحمل شده است. آنچه که در این بین این بحران را تشدید می­کند برنامه­ریزی اشتباه دولت­های منطقه از جمله ترکیه، عراق، عربستان و حتی خود ایران در برداشت غیراصولی از آب­های سطحی و عدم رعایت حق­آبه زمین­های پایین­دست و تالاب­ها و همین طور تغییر بدون برنامه­ریزی و غیراصولی کاربری اراضی است، همان گونه که با تخریب هرچه بیشتر پوشش گیاهی منطقه منجر به بازخورد مثبت اثرات تغییرات اقلیم در منطقه می­شوند. این پدیده در ایران توانسته در کوتاه مدت اثرات نامطلوبی بر محیط­زیست، اقتصاد و سلامت ساکنین ۱۷ استان کشور به ویژه شهرهای مرزی همانند اهواز و کرمانشاه بر جای گذارد (کریم­دوست و اردبیلی، ۱۳۸۹). البته در حال حاضر ۲۲ استان کشور با شدت و ضعف­های متفاوت تحت تاثیر پدید گرد و غبار و طوفن­های ناشی از آن هستند.

گرم شدن کره زمین

یکی از مهمترین مسائل زیست­محیطی در رابطه با بخش انرژی، تغییرات جهانی آب و هوا می­باشد که در اثر تجمع بی­رویه گازهای گلخانه­ای ایجاد شده است. گازهای‌ گلخانه‌ای به طور طبیعی در جو زمین وجود دارند، اما فعالیت­های انسان­ها و آلودگی­های ناشی از این فعالیت­ها، مقدار گازهای مذکور را به طور غیرطبیعی افزایش می‌دهد. در نتیجه گرمای ناشی از تابش اشعه خورشید در جو زمین محبوس می‌شود و دمای کره زمین را افزایش می­دهد. گازهای ‌گلخانه‌ای دارای منابع تولید کننده طبیعی و غیرطبیعی هستند. در حال حاضر گازهایی نظیر دی­اکسیدکربن، متان، مونواکسیدکربن، اکسیدهای گوگرد و نیتروژن در رده گازهای گلخانه­ای طبقه­بندی شده­اند. کشور ایران در بین ۱۰ کشور اول تولید کننده گازهای گلخانه­ای می­باشد که این مسئله سبب تغییر الگوی دمایی، کاهش منابع آبی، افزایش سطح دریاها، تخریب نواحی ساحلی، از بین رفتن محصولات کشاورزی و غذایی، تخریب جنگل، تناوب و تشدید خشکسالی شده است. در سال­های اخیر روند روبه رشد مصرف انرژی، پدیده بحران گرم شدن کره زمین را در جهان به وجود آورده است. مصرف روز افزون سوخت­های فسیلی اگرچه رشد سریع اقتصادی جوامع مختلف را به همراه داشته است، اما به واسطه انتشار آلاینده­های حاصل از احتراق سوخت­های فسیلی و افزایش دی­اکسیدکربن در اتمسفر و پیامدهای ناشی از آن، جهان را با تغییرات تهدید آمیزی روبرو ساخته است. در ایران نیز مصرف بی رویه حامل های انرژی و تولید آلودگی های صنعتی توسط انسان سبب افزایش دمای هوا شده است به طوری که در بسیاری از مناطق ایران مانند جنوب و غرب استان خوزستان میزان بارش باران کاهش یافته و دمای هوا در فصل پاییز نیز افزایش یافته است.

آلودگی خاک

خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است که حدود ۹۵ درصد غذای انسان از آن حاصل می­شود. بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان پذیر نخواهد بود. یکی از چالش­های اساسی قرن اخیر اجتماع تدریجی آلودگی در محیط­زیست بوده و در این میان خاک نیز از این قاعده مستثنی نیست. امروزه یکی از مشکلات محیط زیست، آلودگی خاک­های کشاورزی با انواع آلاینده­های شیمیایی، مخصوصا فلزات سنگین است که از جمله چالش­های مهم توسعه کشاورزی و در نتیجه توسعه روستایی به شمار می­رود. این آلاینده­ها با استفاده از انواع کودهای آلی و شیمیایی، پساب­های شهری، آفت­کش­ها، حشره­کش­ها، علف­کش­ها و بسیاری دیگر از فرآیندهای کشاوررزی که به طور محلی بر خاک اثر می­گذارند، به طور بالقوه توسعه کشاورزی و روستایی را با مشکل روبه­رو خواهد کرد. در ایران در بسیاری از مناطق به دلیل کشاورزی و استفاده از سموم و کودهای شیمیایی و ایجاد صنایع پتروشیمی، احداث پالایشگاه­ها و حفاری چاه­های استخراج نفت و گاز باعث افزایش مشکلات آلودگی درخاک های اطراف این مناطق می شود. عواملی نظیر دفع نامناسب فاضلاب­ها و ضایعات مراکز صنعتی، پخش آلاینده توسط پالایشگاه­ها و نیروگاه­ها، نشت آلاینده از مخازن نفتی زیرزمینی و ایستگاه­های سوخت­گیری، تصادفات تانکرها و نفت­کش­ها به این مشکل دامن می­زنند. مهم­ترین آلاینده­های خاک شامل فلزات سنگین، بارش اسیدی و مواد آلی می باشند. از این بین، فلزات سنگین در سالیان اخیر به دلیل خصوصیات خطرناک و سمی در خاک شدیدا مورد توجه قرار گرفته­اند.

آلودگی آب

آلودگی آب همواره یکی از دغدغه های متخصصان محیط زیست می باشد. در حال حاضر با پیشرفت فناوری و افزایش صنایع متعدد در مجاورت رودخانه ها، تالاب ها و دریاها میزان آلودگی این اکوسیتم های با ارزش افزایش یافته است. با ایجاد صنایع مختلف نظیر پالایشگاه ها، پتروشیمی ها، نیروگاه ها، کارخانجات صنایع فولاد، صنایع نساجی، صنایع غذایی، سیمان و … پساب های صنعتی این واحدهای بزرگ و کوچک به اکوسیستم های آبی وارد شده و آن ها را آلوده کرده است. همچنین احداث اغلب بیمارستان ها و کشتارگاه های دام و طیور، مجتمع پرورش ماهیان نیز سبب شده تا پساب این صنایع نیز به رودخانه ها و تالاب ها وارد شود. ورود مستقیم پساب های شهری و روستایی و پساب کشاورزی زمین های تحت کشت اطراف اکوسیستم های آبی نیز یکی از دلایل آلودگی آب می باشد. در حال حاضر خلیج فارس، دریای خزر، رودخانه ها، دریاچه ها و تالاب های داخلی ایران با مشکلات آلودگی عدیده ای روبه رو هستند. آبزیان موجود در این اکوسیستم های آبی با وجود آلاینده های مختلف نظیر سموم علف کش و آفت کش، فلزات سنگین، آلودگی های نفتی و… نمی توانند در شرایط مناسبی زیست نمایند و گاهی مرگ و میر ماهیان و سایر آبزیان به صورت گروهی مشاهده می شود.

ادامه دارد… .